Mộ Dung Phục dùng “trăm phương nghìn kế” để khôi phục nước Yên, vậy đó là nước Yên nào?

Mộ Dung Phục và giấc mộng khôi phục nước Yên

Trong tác phẩm Thiên Long Bát Bộ của nhà văn Kim Dung, nhân vật Mộ Dung Phục được xây dựng như một hình tượng vừa bi kịch vừa phức tạp, phản ánh sâu sắc những khát vọng và sự mê lầm của con người trong vòng xoáy quyền lực. Ông là nhân vật đại diện cho chí lớn nhưng cũng là tấm gương thất bại điển hình khi tham vọng vượt quá khả năng và thời thế.

Mộ Dung Phục vốn xuất thân từ dòng dõi hoàng tộc nước Yên, một quốc gia xuất hiện từ thời Xuân Thu – Chiến Quốc, rồi từng vang danh thời Ngũ Hồ thập lục quốc, nhưng đã diệt vong từ rất lâu. Tổ tiên của ông lưu lạc đến đất Giang Nam, truyền đời võ học, giữ vững hoài bão “phục quốc”. Chính vì thế, từ nhỏ, Mộ Dung Phục đã được cha là Mộ Dung Bác hun đúc tư tưởng khôi phục cơ nghiệp Yên quốc. Điều này khiến nhân vật từ khi trưởng thành đã mang trong mình một gánh nặng lịch sử, một niềm kiêu hãnh quá khứ xen lẫn với sự ám ảnh nặng nề về hai chữ “trung hưng”.

Về tính cách, Mộ Dung Phục được khắc họa như một con người phong độ, thông minh, nho nhã, bề ngoài là mẫu công tử tài hoa. Ông được giang hồ tôn xưng là “Nam Mộ Dung, Bắc Kiều Phong”, đủ để thấy võ học họ Mộ Dung có vị thế không nhỏ. Võ công nổi bật của ông là “Đẩu chuyển tinh di” – một môn công phu biến chiêu thành chiêu, lấy gậy ông đập lưng ông, vô cùng lợi hại. Ngoài ra, Mộ Dung Phục còn nổi tiếng học rộng, trí nhớ phi thường, bất kỳ võ công nào nhìn thấy một lần đều có thể lĩnh hội và vận dụng.

Thế nhưng, đằng sau dáng vẻ nho nhã ấy là một tâm hồn bị ám ảnh bởi giấc mộng bá nghiệp. Mộ Dung Phục coi việc “phục quốc” là mục tiêu duy nhất của đời mình. Ông sẵn sàng hy sinh tình cảm, tình nghĩa và cả nhân cách để đổi lấy quyền lực. Tấm lòng chân thành của Vương Ngữ Yên – người con gái yêu ông hết mực – không được trân trọng, vì trong mắt Mộ Dung Phục, tình yêu chẳng là gì so với giang sơn xã tắc mà ông khao khát. Cũng bởi vậy, nhân vật này mang màu sắc lạnh lùng, toan tính, thậm chí tàn nhẫn.

Con đường mưu nghiệp bá vương của Mộ Dung Phục trải đầy thất bại. Ông tìm mọi cách liên minh với các thế lực, tham gia những âm mưu phản loạn, thậm chí lợi dụng cả cơ hội triều đình Đại Tống suy yếu để toan tính khôi phục Yên quốc. Nhưng lịch sử đã trôi qua quá lâu, căn cơ thực tế không còn, giấc mộng ấy trở nên hoang tưởng. So với các bậc anh hùng thực thụ như Kiều Phong, Đoàn Dự hay Hư Trúc – những người đặt nhân nghĩa và tình bằng hữu lên trên hết – Mộ Dung Phục càng trở nên nhỏ bé, ích kỷ và cô độc.

Điểm bi kịch nhất ở Mộ Dung Phục chính là sự phản bội lý tưởng của chính mình. Tưởng rằng mình là kẻ tài trí, khôn ngoan, nhưng ông lại để sự cố chấp làm lu mờ mọi con đường khác. Khi triều đình Đại Tống suy yếu, thiên hạ phân loạn – thời cơ tưởng chừng đã tới, song tài năng của Mộ Dung Phục không đủ để gánh vác hoài bão quá lớn. Những thủ đoạn, mưu kế của ông dần bị phá sản, đồng minh trở thành kẻ thù, cơ nghiệp chẳng những không dựng lại mà chính bản thân ông còn rơi xuống vực thẳm của thất bại và kết cục là bị điên dại...

“Cụm vương triều Yên” thời Ngũ Hồ thập lục quốc

Vậy câu hỏi đặt ra là, Yên quốc mà Mộ Dung Phục muốn khôi phục, thực chất là nước Yên?

Như từng đề cập, tổ tiên của Mộ Dung Phục có nguồn gốc từ người Tiên Ti, vì thế, có thể khẳng định, nước Yên mà Mộ Dung Phục muốn khôi phục là những nước Yên có họ Mộ Dung thời Ngũ Hồ thập lục quốc.

Theo chính sử, Họ Mộ Dung (慕容, pinyin: Murong) vốn là một họ kép hiếm trong Bách gia tính, nhưng cái tên ấy lại gắn liền với một giai đoạn sôi động bậc nhất của lịch sử Hoa Bắc: thời Ngũ Hồ thập lục quốc. Về gốc gác, Mộ Dung là một chi của người Tiên Ti (Xianbei) — liên minh du mục lớn ở vùng thảo nguyên Đông Bắc Á, trỗi dậy mạnh mẽ từ sau Tây Hán và đặc biệt năng động trong thời Tấn – Nam Bắc triều. Vùng hoạt động ban đầu của người Tiên Ti trải từ Mông Cổ, Liêu Đông xuống đông bắc Trung Hoa; trong đó chi Mộ Dung sớm định hình tổ chức, võ lực và tham vọng chính trị đủ để lập nên nhiều chính quyền tại Hoa Bắc.

Hạt nhân quyền lực của họ Mộ Dung hình thành dưới thời Mộ Dung Hồi và con là Mộ Dung Hoảng. Năm 337, Mộ Dung Hoảng dựng nước Tiền Yên ở Liêu Đông, rồi con là Mộ Dung Tuấn mở rộng xuống Hà Bắc, Sơn Đông, Hà Nam, biến Tiền Yên thành thế lực đầu tiên của người Tiên Ti thống trị một phần Trung Nguyên. Dưới tay Mộ Dung Tuấn còn có những trọng thần kiệt xuất như Mộ Dung Kha và Mộ Dung Thùy, tạo nên sức bật quân sự – hành chính giúp Tiền Yên vươn xa. Tuy nhiên sau Mộ Dung Tuấn, triều đình rơi vào rối ren vì tranh quyền của nhiếp chính Mộ Dung Bình và nội đấu hoàng tộc, khiến cục diện suy sụp nhanh chóng.

Bước ngoặt đến khi Phù Kiên của Tiền Tần quật ngã Tiền Yên (370). Một bộ phận tinh hoa họ Mộ Dung chạy sang nương Tiền Tần, trong đó có Mộ Dung Thùy. Nhưng sau thảm bại của Tiền Tần trước Đông Tấn ở trận Phì Thủy năm 383, trật tự phương Bắc vỡ nát, mở ra cơ hội cho các chi Mộ Dung đồng loạt phục quốc. Mộ Dung Thùy từ đất U châu dựng nên Hậu Yên (383–407), nhanh chóng chiếm cứ vùng Hà Bắc – Liêu Tây; cùng lúc, anh em họ là Mộ Dung Hồng và Mộ Dung Xung tập hợp tàn dư Tiền Yên, dựng Tây Yên (384–394) ở Quan Trung. Vài năm sau, Mộ Dung Đức – em Mộ Dung Thùy – tách khỏi Hậu Yên lập Nam Yên (398–410) ở Sơn Đông. Chỉ trong hơn một thập niên, bốn “Yên” mang họ Mộ Dung đã cùng hiện diện, vừa hợp tác, vừa xung đột, cùng chiếm cứ nửa trời Hoa Bắc sau cơn bão Phì Thủy.

Sự thống trị của họ Mộ Dung ở miền Bắc không chỉ nằm ở chinh phạt lãnh thổ mà còn thể hiện ở việc họ nhanh chóng tiếp thu mô hình quản trị Hán hóa: đặt quan chế, thu thuế, tổ chức điền hộ, xây dựng đô ấp tại Liêu Đông – Hà Bắc, dùng cả nhân tài người Hán lẫn tộc Tiên Ti làm rường cột. Tiền Yên thời Mộ Dung Tuấn từng mở rộng tới Hà Nam, Thiểm Tây; Hậu Yên của Mộ Dung Thùy và Mộ Dung Bảo kiểm soát phần lớn Hà Bắc; Nam Yên đóng cứ ở Quảng Cố (Sơn Đông) làm bàn đạp xuống Trung Nguyên. Bởi vậy, trong lát cắt cuối thế kỷ IV, người Tiên Ti họ Mộ Dung thực sự là một trong những khối quyền lực chi phối Hoa Bắc.

Nhưng chính sức bành trướng nhanh ấy lại chôn mầm diệt vong. Họ Mộ Dung liên tiếp phân nhánh quyền lực: các vương triều Yên cạnh tranh người – ngựa – lương thực, thủ lĩnh nghi kỵ nhau, triều chính nặng họ tộc trị. Tiền Yên vốn nứt rạn bởi tranh quyền nhiếp chính; đến Hậu Yên, sau khi Mộ Dung Thùy mất, con là Mộ Dung Bảo kém cỏi, chính biến nổi lên, dân Hán – Tiên Ti bất an, khiến sức chống đỡ trước ngoại địch suy kiệt. Tây Yên ngay từ đầu đã nội loạn liên miên: Mộ Dung Xung bị giết, các tướng lập – phế như chong chóng, cuối cùng bị đánh bật khỏi Quan Trung. Nam Yên tuy tổ chức gọn, nhưng căn cứ hẹp, nhân lực mỏng, rốt cuộc bị Đông Tấn diệt năm 410. Toàn bộ quá trình ấy cho thấy một “đế nghiệp họ Mộ Dung” bị chia cắt bởi chính tình thế gia tộc hơn là bởi một đối thủ duy nhất.

Từ bên ngoài, sức ép mạnh mẽ đến từ các khối Tiên Ti đối địch, trước hết là họ Thác Bạt (Tuoba) – sau lập Bắc Ngụy – cùng các thế lực Hán ở phương Nam. Khi Hậu Yên suy yếu, người Thác Bạt đánh thẳng xuống Hà Bắc, cắt xé đất đai của họ Mộ Dung; nhiều chi tộc Yên phải triệt thoái, hàng phục hoặc bị hợp nhất. Đến đầu thế kỷ V, Hậu Yên sụp đổ vì chính biến, Nam Yên bị diệt bởi Đông Tấn, Tây Yên đã tàn; phần còn lại gom thành Bắc Yên (không thuộc họ Mộ Dung), tồn tại lay lắt rồi cũng tan. Cái tên “Tam Yên” trong sử học địa phương Liêu Ninh ngày nay thường chỉ Tiền – Hậu – Bắc Yên, cho thấy dấu vết văn hóa – khảo cổ của khối Mộ Dung/Phong ở Tây Liêu Ninh vẫn còn đậm đặc, nhưng quyền lực chính trị thì đã khép lại.

Sự tan rã của các nước Yên đặt họ Mộ Dung trước hai con đường: hoặc bị tiêu diệt trong chiến loạn, hoặc hòa nhập vào trật tự mới. Phần lớn quý tộc – quân dân họ Mộ Dung dần bị hấp thụ vào kết cấu Bắc triều, đặc biệt là dưới tay Bắc Ngụy của người Thác Bạt, vốn cũng là một chi Tiên Ti khác sớm đi theo con đường Hán hóa. Nhiều họ Mộ Dung đổi họ, nhận chức trong quan chế Hán – Tiên Ti hỗn hợp, lấy hôn nhân chính trị làm cầu nối, để rồi chỉ vài thế hệ sau, bản sắc bộ tộc mờ dần. Đây là quỹ đạo chung của nhiều cộng đồng du mục phương Bắc khi đi vào vùng Trung Nguyên: từ chinh phục đến cai trị, rồi đến hòa trộn, cuối cùng hòa tan.

Nhìn lại, họ Mộ Dung đã tạo dựng một “cụm vương triều Yên” gồm Tiền Yên (337–370, khởi từ Mộ Dung Hoảng), Hậu Yên (383–407, do Mộ Dung Thùy sáng lập), Tây Yên (384–394, do Mộ Dung Hồng khởi xướng) và Nam Yên (398–410, do Mộ Dung Đức lập). Trong gần nửa thế kỷ, các triều Yên ấy thay nhau làm chủ những đồng bằng chiến lược của Hoa Bắc, chứng kiến những cuộc chuyển giao quyền lực lớn nhất thời Tấn – Ngũ Hồ. Họ suy tàn vì đúng quy luật “hợp – phân” của thời đại, lại thêm nội đấu gia tộc không dứt, khiến cơ hội thống nhất dưới một “Đại Yên” vĩnh viễn trôi qua. Tuy nhiên, ảnh hưởng văn hóa – khảo cổ của Mộ Dung Tiên Ti vẫn in dấu ở Liêu Đông – Liêu Tây, và trong lịch sử chính trị, họ là ví dụ tiêu biểu cho mô hình: tộc Tiên Ti dựng quốc ở phương Bắc, mở rộng bằng võ lực, Hán hóa để cai trị, rồi giải thể trong quá trình hội nhập vào kết cấu đa tộc của Trung Hoa thời Nam Bắc triều.

Trong lịch sử Trung Quốc, cũng có một nước Yên khác là Đại Yên do An Lộc Sơn lập ra vào thời nhà Đường. Tuy nhiên, An Lộc Sơn là người dân tộc Đột Quyết, vì thế không liên quan gì đến tổ tiên vốn có gốc Tiên Ty của Mộ Dung Phục.

×