Toàn cảnh "chảo lửa" Nga-Ukraine

Căng thẳng giữa Ukraine và Nga đang ở mức cao nhất trong nhiều năm, với việc quân đội Nga được tăng cường gần biên giới của hai quốc gia làm dấy lên lo ngại rằng Moscow có thể tiến hành một cuộc tấn công toàn diện.

Ukraine đã cảnh báo rằng, Nga đang cố gắng gây bất ổn cho Kiev, trong khi các cường quốc phương Tây đã nhiều lần cảnh báo Nga về các động thái gây hấn đối với Ukraine.

Điện Kremlin phủ nhận họ đang lên kế hoạch tấn công và cho rằng sự hỗ trợ của NATO đối với Ukraine - bao gồm cả việc tăng cường cung cấp vũ khí và huấn luyện quân sự - tạo thành mối đe dọa ngày càng tăng ở sườn phía Tây của Nga.

Tình hình Nga-Ukraine đang ngày càng trở nên phức tạp, sau đây là những gì cần biết về mối quan hệ căng thẳng có thể đẩy đến một cuộc xung đột quân sự.

Tình hình biên giới thế nào?                 

Mỹ và NATO đã mô tả việc di chuyển và tập trung quân đội trong và xung quanh Ukraine là "bất thường."

Có tới 100.000 quân Nga vẫn được tập trung tại biên giới Ukraine, bất chấp những cảnh báo từ Tổng thống Mỹ Joe Biden và các nhà lãnh đạo châu Âu về những hậu quả nghiêm trọng nếu ông Putin tiến hành một cuộc tấn công. Các phát hiện của tình báo Mỹ vào tháng 12/2021 ước tính rằng Nga có thể bắt đầu một cuộc tấn công quân sự ở Ukraine "sớm nhất là vào đầu năm 2022".

Phát biểu cùng với người đồng cấp Ukraine tại Kiev vào ngày 19/1, Ngoại trưởng Mỹ Antony Blinken cho biết Nga đã "tập hợp các mối đe dọa của mình và tập hợp gần 100.000 lực lượng ở biên giới Ukraine, có thể tăng gấp đôi trong thời gian tương đối ngắn".

Cuối năm 2021, các bức ảnh vệ tinh cho thấy phần cứng của Nga - bao gồm pháo tự hành, xe tăng chiến đấu và xe chiến đấu bộ binh - đang di chuyển tại một bãi tập cách biên giới với Ukraine khoảng 300 km.

Báo cáo mới nhất của Bộ Quốc phòng Ukraine cho biết, Nga hiện đã triển khai hơn 127.000 quân gần Ukraine, bao gồm khoảng 21.000 nhân viên trên không và trên biển, chuyển thêm tên lửa chiến thuật Iskander tới biên giới, đồng thời tăng cường hoạt động tình báo chống lại nước này.

Đánh giá này được đưa ra sau khi ba vòng đàm phán ngoại giao giữa Nga và phương Tây nhằm giảm leo thang cuộc khủng hoảng không đạt được kết quả đột phá nào.

Các quan chức Mỹ cho biết một cuộc tấn công của Nga vào Ukraine có thể xảy ra vào bất kỳ thời điểm nào trong một hoặc hai tháng tới.

Nhiều căn cứ quân sự của Nga nằm ở phía tây của đất nước rộng lớn - hướng mà lịch sử cho thấy bất kỳ mối đe dọa nào có khả năng xảy ra nhất. Bộ Quốc phòng Nga cho biết họ đang tiến hành các cuộc tập trận quân sự mùa đông "thường xuyên" ở khu vực phía nam của nước này, nơi giáp biên giới với Ukraine.

Trong khi đó, các khu vực Donetsk và Luhansk phía đông Ukraine giáp với Nga, một khu vực được gọi là Donbas, đã nằm dưới sự kiểm soát của lực lượng ly khai do Nga hậu thuẫn kể từ năm 2014. Các lực lượng Nga cũng hiện diện trong khu vực, được Ukraine gọi là "vùng lãnh thổ tạm thời bị chiếm đóng". mặc dù Nga phủ nhận điều đó.

Nga cũng có lực lượng lên tới hàng chục nghìn người tại căn cứ hải quân khổng lồ của họ ở Crimea. Bán đảo Crimea nằm ở phía nam của phần còn lại của Ukraine, hiện được kết nối bằng một cây cầu đường bộ với đất liền.

Lịch sử của cuộc xung đột giữa Ukraine và Nga là gì?

Căng thẳng giữa Ukraine và Nga, cả hai quốc gia thuộc Liên Xô cũ, đã leo thang vào cuối năm 2013 do một thỏa thuận chính trị và thương mại mang tính bước ngoặt với Liên minh châu Âu. Sau khi Tổng thống thân Nga lúc bấy giờ là Viktor Yanukovych đã đình chỉ các cuộc đàm phán - được cho là dưới áp lực của Moscow - các cuộc biểu tình kéo dài nhiều tuần ở Kiev đã bùng phát thành bạo lực.

Sau đó, vào tháng 3 năm 2014, Nga sáp nhập Crimea, một bán đảo tự trị ở miền nam Ukraine  với lý do nước này đang bảo vệ lợi ích của mình và của các công dân nói tiếng Nga. Đầu tiên, hàng nghìn binh lính nói tiếng Nga, được mệnh danh là "những người đàn ông màu xanh lá cây" và sau đó được Moscow thừa nhận là lính Nga, đã đổ vào bán đảo Crimea. Trong vòng vài ngày, Nga đã hoàn thành việc sáp nhập trong một cuộc trưng cầu dân ý bị Ukraine và nhiều nước trên thế giới coi là bất hợp pháp.

Ngay sau đó, lực lượng ly khai thân Nga ở các vùng Donetsk và Luhansk của Ukraine tuyên bố độc lập khỏi Kiev, gây ra nhiều tháng giao tranh ác liệt. Mặc dù Kiev và Moscow đã ký một thỏa thuận hòa bình ở Minsk vào năm 2015, do Pháp và Đức làm trung gian, nhưng đã có nhiều lần vi phạm lệnh ngừng bắn.

Theo số liệu của Liên hợp quốc, đã có hơn 3.000 thường dân thiệt mạng liên quan đến xung đột ở miền đông Ukraine kể từ tháng 3/2014.

Liên minh châu Âu và Mỹ đã áp đặt một loạt biện pháp để đáp trả các hành động của Nga ở Crimea và miền đông Ukraine, bao gồm các biện pháp trừng phạt kinh tế nhắm vào các cá nhân, thực thể và các lĩnh vực cụ thể của nền kinh tế Nga.

Binh sĩ Nga tuần tra khu vực xung quanh đơn vị quân đội Ukraine ở Perevalnoye, ngoại ô Simferopol, Crimea, ngày 20/3/2014. (Ảnh trái). Binh sĩ Ukraine chuẩn bị hỗ trợ việc rút quân vào ngày 19/2/2015 tại Artemivsk, Ukraine. (Ảnh phải). Nguồn ảnh CNN

Quan điểm của Nga là gì?

Điện Kremlin đã nhiều lần phủ nhận việc Nga có kế hoạch xâm lược Ukraine, khẳng định Nga không gây ra mối đe dọa cho bất kỳ ai và việc nước này di chuyển quân trên lãnh thổ của mình không phải là lý do để báo động.

Moscow coi sự hỗ trợ ngày càng tăng cho Ukraine từ NATO - về vũ khí, đào tạo và nhân sự - là một mối đe dọa đối với an ninh của chính họ. Ukraine cũng cáo buộc Ukraine tăng cường quân số để chuẩn bị cho nỗ lực chiếm lại khu vực Donbas, một cáo buộc mà Ukraine bác bỏ.

Tổng thống Nga Vladimir Putin đã kêu gọi các thỏa thuận pháp lý cụ thể sẽ loại trừ bất kỳ sự mở rộng nào của NATO về phía đông đối với biên giới của Nga, nói rằng phương Tây đã không tuân theo những đảm bảo bằng lời nói trước đây của mình.

Ông Putin cũng nói rằng việc NATO triển khai các vũ khí tinh vi ở Ukraine, chẳng hạn như hệ thống tên lửa, sẽ vượt qua "lằn ranh đỏ" đối với Nga, trong bối cảnh Moscow lo ngại rằng Ukraine đang ngày càng được các cường quốc NATO trang bị vũ khí.

Phát ngôn viên Điện Kremlin Dmitry Peskov hồi tháng 11 cho biết vũ khí và cố vấn quân sự đã được Mỹ và các nước thành viên NATO khác cung cấp cho Ukraine. "Và tất cả những điều này, tất nhiên, dẫn đến tình hình trên tuyến biên giới thêm trầm trọng", ông Peskov nói.

Nếu Mỹ và các đồng minh NATO không thay đổi hướng đi ở Ukraine, Ngoại trưởng Nga Sergey Lavrov đã cảnh báo rằng Moscow có "quyền lựa chọn cách thức để đảm bảo lợi ích an ninh hợp pháp của mình."

Tổng thống Nga Putin phủ nhận Nga có kế hoạch tấn công Ukraine, trong khi nhà lãnh đạo Mỹ Biden và lãnh đạo Ukraine không ngừng cáo buộc, đồng thời cảnh báo Nga sẽ phải lãnh hậu quả thảm khốc nếu ra tay với Ukraine. Nguồn Skynews

Quan điểm của Ukraine là gì?

Chính phủ Ukraine khẳng định rằng Moscow không thể ngăn cản Kiev xây dựng quan hệ chặt chẽ hơn với NATO nếu nước này lựa chọn.

"Nga không thể ngăn Ukraine xích lại gần hơn với NATO và không có quyền có bất kỳ tiếng nói nào trong các cuộc thảo luận liên quan", Bộ Ngoại giao Ukraine cho biết trong một tuyên bố với CNN, đáp lại lời kêu gọi của Nga yêu cầu NATO ngừng mở rộng về phía đông.

"Bất kỳ đề xuất nào của Nga để thảo luận với NATO hoặc Mỹ về bất kỳ cái gọi là đảm bảo nào rằng Liên minh sẽ không mở rộng sang phía Đông là không hợp pháp", tuyên bố cho biết thêm.

Ukraine khẳng định Nga đang tìm cách gây bất ổn cho Kiev với việc Tổng thống Zelensky gần đây nói rằng một âm mưu đảo chính liên quan đến người Ukraine và Nga đã bị phanh phui.

Ngoại trưởng Ukraine Dmytro Kuleba cảnh báo rằng một cuộc đảo chính được lên kế hoạch có thể là một phần trong kế hoạch của Nga trước một cuộc xâm lược quân sự. Ông Kuleba nói: "Áp lực quân sự từ bên ngoài đi đôi với sự bất ổn trong nước".

Căng thẳng giữa hai nước càng trở nên trầm trọng hơn do cuộc khủng hoảng năng lượng ở Ukraine ngày càng trầm trọng mà Kiev cho rằng Moscow đã cố tình khiêu khích.

Đồng thời, chính phủ của Tổng thống Zelensky cũng phải đối mặt với thách thức trên nhiều lĩnh vực bao gồm làn sóng nhiễm Covid-19 lần thứ ba gần đây và nền kinh tế đang gặp khó khăn.

Nhiều người cũng không hài lòng khi chính phủ đã không thực hiện những lợi ích mà họ đã hứa và chấm dứt xung đột ở miền đông đất nước vì thế các cuộc biểu tình chống chính phủ đã diễn ra ở Kiev.

Trong một bài phát biểu trên video ngày 19/1, Tổng thống Zelensky kêu gọi người dân Ukraine "bình tĩnh" trong bối cảnh lo lắng về một cuộc tấn công có thể xảy ra của Nga. "Chúng tôi nhận thức được mọi thứ, chúng tôi đã sẵn sàng cho mọi thứ", ông Zelensky nói. Tuy vậy, ông Zelensky cũng bày tỏ thêm rằng, ông "chân thành tin tưởng" năm nay "sẽ trôi qua mà không có chiến tranh" với Nga.

Ngoại trưởng Kuleba cũng tìm cách trấn an những người Ukraine lo ngại Mỹ, các đồng minh NATO và Nga có thể bỏ rơi Kiev và gạt ra khỏi các cuộc thảo luận. "Không có quyết định nào về Ukraine mà không có Ukraine là một nguyên tắc mà chúng tôi tuân thủ", ông Kuleba nói.

NATO không đáp ứng yêu cầu của Nga bao gồm ngừng mở rộng về phía đông và không kết nạp Ukraine làm thành viên của khối. Nguồn ảnh Reuters, AP

NATO nói gì?

Tổng thư ký NATO Jens Stoltenberg tuyên bố "Nga sẽ phải trả một cái giá đắt" nếu Nga tấn công Ukraine- một đối tác của NATO.

Ông Stoltenberg cho biết trong một cuộc phỏng vấn ngày 1/12 với CNN rằng: "Chúng tôi có nhiều lựa chọn như trừng phạt kinh tế, trừng phạt tài chính, hạn chế chính trị".

"Sau khi Nga sáp nhập Crimea từ Ukraine vào năm 2014, NATO đã tăng cường phòng thủ "với các nhóm tác chiến sẵn sàng chiến đấu ở phía đông của liên minh, ở các nước Baltic, ở Latvia ... và cả ở khu vực Biển Đen", ông Stoltenberg nói.

Ukraine không phải là thành viên NATO, và do đó không được đảm bảo an ninh như các thành viên NATO.

Tuy nhiên, ông Stoltenberg vẫn để ngỏ khả năng Ukraine trở thành thành viên NATO, nói rằng Nga không có quyền nói với Ukraine rằng họ không thể theo đuổi tư cách thành viên NATO.

Theo Stoltenberg, các cuộc đàm phán có lợi nhuận cao giữa Nga và NATO tại Brussels vào tuần trước là "một cuộc thảo luận không dễ dàng". Tuy nhiên, các đồng minh NATO và Nga "bày tỏ sự cần thiết phải nối lại đối thoại", ông Stoltenberg nói.

Mỹ nói gì?

Tổng thống Joe Biden đã nói với người đồng cấp Zelensky vào đầu tháng này trong một cuộc điện đàm rằng Mỹ và các đồng minh "sẽ đáp trả một cách dứt khoát nếu Nga xâm lược Ukraine."

Nhưng ông Biden dường như đã làm giảm đi sức mạnh của thông điệp đó khi sau đó ông đề cập trong một cuộc họp báo ở Nhà Trắng rằng một "cuộc tấn công nhỏ" của Nga sẽ gây ra phản ứng ít hơn một cuộc xâm lược toàn diện vào Ukraine.

Trong khi Biden tuyên bố sẽ gây ra những hậu quả kinh tế nghiêm trọng đối với Nga nếu Putin gửi quân qua biên giới, bao gồm cả việc hạn chế chuyển đổi tài chính bằng đô la Mỹ, ông cho rằng các quốc gia phương Tây không thống nhất về cách đối phó với Nga. Ông nói: "Có sự khác biệt trong NATO về những gì các nước sẵn sàng làm, tùy thuộc vào điều gì xảy ra".

Sau tuyên bố của ông Biden, thư ký báo chí Nhà Trắng Jen Psaki đã viết trong một tuyên bố để giải thích rõ rằng: "Tổng thống Biden đã nói rõ với Tổng thống Nga: Nếu bất kỳ lực lượng quân sự nào của Nga di chuyển qua biên giới Ukraine, đó là một cuộc xâm lược mới và nó sẽ phải đối mặt với một phản ứng nhanh chóng, nghiêm khắc và thống nhất từ Mỹ và các đồng minh của chúng tôi".

Một quan chức Ukraine nói với CNN rằng ông "bị sốc khi Tổng thống Mỹ Biden phân biệt giữa xâm lược nhỏ và xâm lược toàn diện" và đề nghị rằng một cuộc "xâm lược nhỏ" sẽ không gây ra các lệnh trừng phạt. Quan chức này nói thêm rằng: "Điều này bật đèn xanh cho ông Putin có thể đến Ukraine theo ý mình.

Khó khăn ngoại giao diễn ra khi Ngoại trưởng Blinken chuẩn bị cho các cuộc đàm phán thêm với các đồng minh châu Âu về cuộc khủng hoảng Ukraine-Nga và gặp người đồng cấp Nga Sergey Lavrov. Ông Blinken trước đó đã cảnh báo Nga rằng "bất kỳ hành động gây hấn nào mới có thể gây ra hậu quả nghiêm trọng."

Hai quan chức quốc phòng nói với CNN hôm 3/1 rằng Bộ Quốc phòng đã phát triển các phương án quân sự cho Biden nếu ông quyết định tăng cường khả năng ở Đông Âu để ngăn chặn thêm hành động xâm lược tiềm tàng của Nga đối với Ukraine. Cả hai quan chức đều nhấn mạnh rằng phần này trong kế hoạch quân sự thường làm và hiện tại, trọng tâm vẫn là ngoại giao và các biện pháp trừng phạt kinh tế tiềm năng.

Thứ trưởng Ngoại giao Mỹ Wendy Sherman và Thứ trưởng Ngoại giao Nga Sergey Ryabkov đã tổ chức các cuộc họp tại Geneva vào ngày 10/1, khi Mỹ tìm cách giảm leo thang mối đe dọa về một bước tiến của Nga.

Lầu Năm Góc cho biết Mỹ đã cung cấp khoảng 450 triệu USD hỗ trợ an ninh cho Ukraine vào năm 2021, bao gồm một gói vũ khí và đạn dược cỡ nhỏ vào tháng 12. Chính quyền Tổng thống Biden hiện đang cân nhắc các lựa chọn mới, bao gồm cung cấp thêm vũ khí cho Ukraine để chống lại sự chiếm đóng của Nga, một quan chức cấp cao của Mỹ nói với CNN.

Chính quyền Obama đã bị bất ngờ khi Nga sáp nhập Crimea vào năm 2014 và hậu thuẫn một cuộc nổi dậy ở vùng Donbas, miền đông Ukraine. Các quan chức Mỹ cho biết họ quyết tâm không để bị bất ngờ bởi những tình huống tương tự.

Những yếu tố nào khác đang diễn ra?

Bất ổn ở Kazakhstan thuộc Liên Xô cũ là tin không được hoan nghênh đối với Putin vào đầu năm 2022.

Các cuộc biểu tình chết người vào đầu năm mới đã chứng kiến chính phủ Kazakhstan từ chức, tình trạng khẩn cấp được ban bố và quân đội từ một liên minh quân sự do Nga dẫn đầu được triển khai để giúp kiềm chế tình trạng bất ổn.

Tuy nhiên, các chuyên gia cảnh báo rằng sự can thiệp của Nga khó có thể là dấu chấm hết cho câu chuyện. Ngoại trưởng Mỹ Blinken nói rằng "một khi người Nga đã ở trong nhà của bạn, đôi khi rất khó để khiến họ rời đi."

Một vấn đề khác xoay quanh việc cung cấp năng lượng. Ukraine coi đường ống Nord Stream 2 gây tranh cãi - kết nối nguồn cung cấp khí đốt của Nga trực tiếp với Đức - là một mối đe dọa đối với an ninh của chính nước này.

Nord Stream 2 là một trong hai đường ống mà Nga đã đặt dưới nước ở Biển Baltic bên cạnh mạng lưới đường ống truyền thống trên đất liền chạy qua Đông Âu, bao gồm cả Ukraine.

Kiev coi các đường ống trên khắp Ukraine như một yếu tố bảo vệ chống lại sự xâm lược của Nga, vì bất kỳ hành động quân sự nào cũng có thể làm gián đoạn dòng chảy quan trọng của khí đốt đến châu Âu.

Các nhà phân tích và các nhà lập pháp Mỹ đã đưa ra lo ngại rằng Nord Stream 2 sẽ làm gia tăng sự phụ thuộc của châu Âu vào khí đốt của Nga và có thể cho phép Moscow nhắm mục tiêu có chọn lọc đến các quốc gia bị cắt giảm năng lượng như Ukraine, mà không làm gián đoạn nguồn cung châu Âu. Việc bỏ qua các quốc gia Đông Âu cũng có nghĩa là các quốc gia đó sẽ bị tước đi khoản phí vận chuyển béo bở mà Nga sẽ phải trả.

Vào tháng 5/2021, chính quyền Biden đã từ bỏ các biện pháp trừng phạt đối với công ty đứng sau Nord Stream 2, bật đèn xanh cho công ty này một cách hiệu quả. Các quan chức Mỹ nói rằng động thái này là vì lợi ích của an ninh quốc gia Mỹ khi nước này tìm cách xây dựng lại mối quan hệ đã rạn nứt với Đức.

Vào tháng 11, Mỹ đã áp đặt các biện pháp trừng phạt mới đối với một thực thể có liên kết với Nga và một tàu liên kết với Nord Stream 2. Một số thượng nghị sĩ Mỹ đã kêu gọi áp đặt thêm các biện pháp trừng phạt để ngăn chặn Nga sử dụng đường ống này như một vũ khí; Ukraine cũng đã kêu gọi các biện pháp cứng rắn hơn.

Tuấn Anh (Theo CNN, CBC)