Vị hoàng đế có tư tưởng "thoáng", vĩ đại nhất lịch sử Ấn Độ là ai?

Vị hoàng đế có tư tưởng "thoáng", vĩ đại nhất lịch sử Ấn Độ là ai?

Ông không chỉ là một thiên tài quân sự và chính trị mà còn là người đặt nền móng cho bản sắc thế tục và hòa hợp dân tộc tại tiểu lục địa Ấn Độ. Akbar được xem là "vị vua quốc dân đầu tiên" trong lịch sử Ấn Độ trung đại – một người không trị vì chỉ cho tôn giáo của mình, mà cho cả quốc gia.

Xuất thân và khởi đầu gian khó

Akbar sinh ngày 15/10/1542 tại pháo đài Amarkot (nay thuộc Sindh, Pakistan) trong thời điểm cha ông – hoàng đế Humayun – đang phải sống lưu vong. Lúc Akbar ra đời, nhà Mughal chỉ còn là cái bóng mờ trong lịch sử Ấn Độ sau thất bại trước vương triều Sur.

Sher Shah Suri, người sáng lập vương triều Sur, trỗi dậy sau khi đánh bại quân của hoàng đế Mughal Humayun vào năm 1540. Trong 15 năm, vương triều Sur cai trị Delhi và nhiều thành phố lớn lân cận, khiến Humayun phải lưu vong ở xứ Ba Tư.

Năm 1555, dưới sự hỗ trợ của Ba Tư (nay thuộc Iran), Humayun tái chiếm kinh đô Delhi, khôi phục vị thế của Đế chế Mughal nhưng sau đó đột ngột qua đời. Mồ côi cha khi mới 13 tuổi, Akbar được đưa lên ngôi ngày 14/2/1556, dưới sự bảo trợ của vị cận thần trung thành Bairam Khan.

Thời điểm Akbar lên ngôi, ngai vàng Mughal mong manh hơn bao giờ hết, bị lung lay từ mọi phía. Trong khi đó, vương triều Sur – một triều đại gốc Afghanistan – dù đang trên đà tan rã nhưng vẫn là thế lực đáng gờm, kiểm soát phần lớn miền Bắc Ấn Độ. Được thành lập bởi Sher Shah Suri, người từng đánh bại Humayun, nhà Sur sau khi Sher Shah mất rơi vào tranh chấp nội bộ, song các thủ lĩnh như Adil Shah, Sikandar Shah và Ibrahim Shah vẫn còn giữ lực lượng hùng hậu và dã tâm giành lại Delhi.

Nổi bật trong số đó là Hemu (hay Hem Chandra Vikramaditya) – một người Hindu xuất thân khiêm tốn, nhưng nổi lên như một tướng lĩnh tài ba, nhà quản trị giỏi, và là cánh tay phải của Adil Shah. Từ vị trí thương nhân bán muối ở Rewari, Hemu từng bước thăng tiến, đánh bại nhiều cuộc nổi dậy và trở thành vazir (tể tướng) kiêm tổng chỉ huy quân đội nhà Sur.

Khi Akbar lên ngôi vào tháng 2/1556 tại Kalanaur (nay thuộc tỉnh Punjab), ông mới 13 tuổi và chỉ được kế vị trong một tình thế mong manh. Lúc bấy giờ, triều đình Mughal trên danh nghĩa vẫn kiểm soát Delhi, Agra và một vài vùng lân cận, nhưng quyền lực rất yếu ớt. Không lâu sau đó, Hemu nắm bắt thời cơ, kéo quân từ Gwalior tiến chiếm cả Agra lẫn Delhi, đánh bại quân Mughal tại Tughlaqabad. Trên đà thắng thế, ông tự xưng là "Maharaja Vikramaditya", tái lập hình ảnh hoàng đế Hindu cổ đại.

Triều đình Mughal khi đó rơi vào cảnh kinh tế kiệt quệ, kho bạc trống rỗng, quý tộc chia rẽ, còn các vương quốc Hindu như Marwar, Rajputana cũng trỗi dậy. Quan trọng hơn cả, Hemu đang kéo quân về phía bắc, với ý đồ quét sạch tàn dư Mughal. Đó chính là thử thách đầu tiên – và cũng là khắc nghiệt nhất – đối với vị hoàng đế trẻ tuổi vừa bước vào chính sự. 

Bước ngoặt định mệnh

Ngày 5/11/1556, tại vùng đồng bằng Panipat, đạo quân của Akbar – do Bairam Khan chỉ huy – giành chiến thắng quyết định trước Hemu trong một trận đánh được xem là “may mắn và định mệnh”. Hemu bị trúng tên vào mắt, mất ý thức, và bị bắt sống. Theo ghi chép, chính Akbar đã kết liễu Hemu bằng kiếm, dưới sự khuyến khích của Bairam Khan – một khoảnh khắc tượng trưng cho sự tái sinh của nhà Mughal tại Ấn Độ.

Trận thắng này không chỉ giúp Akbar củng cố ngai vàng mà còn mở đầu cho giai đoạn tái thống nhất và mở rộng vĩ đại nhất của đế chế Mughal.

Từ năm 1556 đến 1560, quyền lực thực tế nằm trong tay Bairam Khan. Dù trung thành và có công lớn, Bairam bị đánh giá là độc đoán và không tin tưởng Akbar. Đến năm 1560, Akbar đích thân ra tay loại bỏ vị quyền thần, buộc Bairam Khan lui về sống ẩn dật rồi sau đó bị ám sát trên đường hành hương đến thánh địa Mecca.

Từ đây, Akbar chính thức nắm toàn bộ quyền lực, tự mình điều hành triều chính. Ông từng bước tái cơ cấu nội bộ, loại bỏ ảnh hưởng của phe hậu cung, xử tử các thân tín cũ của Bairam Khan và trấn áp bè phái.

Chính sách cai trị cởi mở

Dưới thời Akbar, đế chế Mughal mở rộng chưa từng có:

• Miền Bắc Ấn Độ được thống nhất hoàn toàn,

• Các vương quốc Hindu như Rajputana bị khuất phục thông qua ngoại giao, kết hôn vì mục đích chính trị và tín nhiệm.

• Các vùng Malwa, Gujarat, Bengal, Bihar, Orissa, Kabul và một phần Deccan lần lượt được sáp nhập.

Điểm đặc biệt là Akbar không áp đặt văn hóa Hồi giáo lên các vương quốc bị chinh phục. Ông cưới các công chúa Rajput, cho phép họ giữ đạo Hindu, tôn trọng các lễ nghi và phong tục bản địa, thậm chí mời các thân vương Hindu làm quan cao triều đình. Những nhân vật như Raja Todar Mal, Raja Man Singh hay Birbal trở thành trụ cột trong bộ máy cai trị của ông.

Akbar tổ chức cải cách tài chính sâu rộng, với hệ thống đo đạc đất đai chính xác và quy định thuế ổn định, minh bạch. Ông bãi bỏ thuế hành hương (1563) và thuế jizya (1564) – hai biểu tượng phân biệt tôn giáo kéo dài nhiều thế kỷ. Nhà vua cũng khuyến khích nông nghiệp, thương mại, thủ công nghiệp và giao thương quốc tế.

Về văn hóa, Akbar xây dựng một triều đình đa tôn giáo, nơi các học giả Hindu, Hồi giáo, Thiên Chúa giáo và Ba Tư tranh luận trong tinh thần cởi mở. Ông cho dịch các bản kinh Hindu sang tiếng Ba Tư (ngôn ngữ triều đình), lập các trường mỹ thuật, âm nhạc, kiến trúc – từ đó hình thành phong cách Mughal độc đáo, vừa mang dấu ấn Hồi giáo, vừa Ấn Độ hóa sâu sắc.

Một trong những dấu ấn gây tranh cãi nhưng thể hiện rõ nhất tư duy vượt thời đại của Akbar là sự sáng lập tôn giáo mới "Din-i Ilahi" (Đạo của Thượng Đế) năm 1582. Đây không phải một đạo chính thức, mà là triết lý dung hòa, kết hợp các yếu tố của đạo Hồi, Hindu, Jain, Zoroastrian, và Cơ đốc, với tư tưởng cốt lõi là khoan dung, hòa hợp và đạo đức cá nhân.

Dù thất bại trong việc thu hút tín đồ đông đảo, Din-i Ilahi được xem là biểu tượng cao nhất cho tư tưởng thế tục của Akbar, cho thấy ông không chỉ là nhà cai trị mà còn là nhà tư tưởng. Sử gia Lane-Poole nhận định: “Chính sách hòa hợp tôn giáo là điểm nổi bật nhất trong triều đại của Akbar”.

Tầm vóc vĩ đại và di sản để lại

Akbar mất năm 1605, để lại cho con trai Jahangir một đế chế rộng lớn, thịnh trị và vững chắc. Nhưng điều quan trọng hơn lãnh thổ là di sản tinh thần mà ông để lại:

• Một đế chế đặt nền móng trên tư tưởng cởi mở, khoan dung và pháp trị,

• Một xã hội nơi người Hindu và Hồi giáo có thể cùng tồn tại, cùng phục vụ và cùng phát triển,

• Một hình mẫu nhà cai trị biết vượt lên giáo điều để đặt lợi ích quốc gia và nhân dân làm trọng.

Không phải ngẫu nhiên mà nhiều học giả phương Tây – như V.A. Smith, Lane-Poole hay R.P. Tripathi – đều ca ngợi Akbar là vị vua xứng đáng nhất với danh xưng "đại đế" trong lịch sử Ấn Độ.

Hình tượng Akbar đại đế đối với Ấn Độ ngày nay

Ngày nay, người Ấn Độ, bất kể tôn giáo, vẫn nhìn nhận Akbar như một trong những hoàng đế vĩ đại nhất lịch sử quốc gia. Trong sách giáo khoa Ấn Độ, Akbar được mô tả là "vị vua quốc dân" (national king) – người trị vì không dựa vào tín ngưỡng, mà vào lý trí và lòng nhân ái.

Trong văn hóa đại chúng, Akbar là nhân vật chính trong nhiều bộ phim, sách và loạt phim truyền hình nổi tiếng, như “Jodhaa Akbar” – kể về chuyện tình giữa ông và công chúa Rajput, biểu tượng cho sự hòa hợp Hindu – Hồi giáo.

Sử gia K.T. Shah viết: “Akbar là vị hoàng đế Mughal vĩ đại nhất, và có thể là nhà cai trị vĩ đại nhất trong lịch sử Ấn Độ suốt nghìn năm qua, nếu không muốn nói là từ thời Maurya”.

Quan điểm của Pakistan

Pakistan giống như Ấn Độ, đều công nhận Đế chế Mughal là một phần lịch sử quốc gia. Các hoàng đế Mughal cũng là hoàng đế của cả Ấn Độ và Pakistan.

Dù được phần lớn người Ấn Độ hiện đại xem là một minh quân vĩ đại và biểu tượng quốc dân, hình ảnh của Akbar tại Pakistan lại mang nhiều sắc thái dè dặt, thậm chí có phần lạnh nhạt. Trong hệ thống giáo dục và diễn ngôn chính thống của Pakistan, Akbar được công nhận là một trong những hoàng đế quan trọng của triều Mughal, nhưng không được tôn vinh như các vị vua Hồi giáo chính thống như Aurangzeb hay Babur. Lý do chủ yếu nằm ở tư tưởng tôn giáo cởi mở và những cải cách được xem là "xa rời giáo lý Hồi giáo" mà Akbar theo đuổi trong suốt thời gian trị vì.

Việc ông bãi bỏ thuế jizya, kết hôn với công chúa Hindu, tổ chức các buổi tranh luận đa tôn giáo và đặc biệt là sáng lập tôn giáo mới Din-i Ilahi đã khiến một bộ phận sử gia và giáo sĩ Pakistan xem Akbar như người đi chệch khỏi dòng chính thống Sunni.

Do đó, trong khi Ấn Độ hiện đại tôn vinh Akbar như biểu tượng của thế tục và hòa hợp dân tộc, thì tại Pakistan, ông không trở thành biểu tượng văn hóa, cũng không được đưa vào vị trí trung tâm trong ký ức quốc gia. Sự khác biệt này phản ánh rõ cách hai quốc gia hậu thuộc địa diễn giải quá khứ để phù hợp với bản sắc riêng: một bên gắn với tinh thần thế tục, một bên xây dựng nền tảng trên căn tính Hồi giáo.

×