57 trong nông nghiệp: Nỗi niềm nhà khoa học trẻ, mong cơ chế đặt hàng đặc biệt (Bài 3)

Phát triển công nghệ sinh học (trong đó có công nghệ chỉnh sửa gen) là một trong những nhiệm vụ, giải pháp trọng tâm được nêu tại Nghị quyết số 57-NQ/TW của Bộ Chính trị về đột phá phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia. Vậy trên thực tế, công nghệ sinh học nước ta hiện đang phát triển như thế nào?

Tiếp cận với công nghệ chỉnh sửa gen rất sớm (năm 2015) từ khi còn là nghiên cứu sinh của Trường Đại học Missouri (Mỹ), đến nay, TS.Đỗ Tiến Phát, Trưởng phòng Công nghệ tế bào thực vật, Viện Công nghệ sinh học (Viện Hàn lâm khoa học và công nghệ Việt Nam) và nhóm nghiên cữu đã đạt được nhiều thành tựu trong việc nghiên cứu ra các cây trồng chỉnh sửa gen có những ưu điểm vượt trội trong kháng sâu bệnh hoặc chất lượng. "Hiện, Viện Công nghệ sinh học là đơn vị tiên phong trong nghiên cứu cây trồng chỉnh sửa gen và đã thành công với nhiều đối tượng cây trồng như: lúa, đậu tương, cà chua, đu đủ, dưa chột, xoan, bạch đàn,...

Đơn cử như từ năm 2019, nhóm nghiên cứu của TS Đỗ Tiến Phát đã hướng tới tạo ra các dòng cà chua đột biến với mục tiêu nâng cao hương vị và giá trị dinh dưỡng và hệ thống chỉnh sửa gene bằng công nghệ CRISPR/Cas9 được các nhà khoa học tại Viện Công nghệ sinh học ứng dụng thành công trên giống cà chua nội địa. Các dòng cà chua đột biến gen có chứa hàm lượng đường tăng từ 13-45% và hàm lượng axit amin tăng 62-132% so với cây đối chứng không chỉnh sửa. Đây là các thành phần giúp cà chua có hương vị ngon, nâng cao giá trị dinh dưỡng.

"Công nghệ này có thể chỉnh sửa chính xác các trình tự gene quan tâm nhằm tạo ra các tính trạng mong muốn ở cây trồng. Đây được xem là phương pháp nhanh và hiệu quả hơn nhiều so với các phương pháp chọn tạo giống truyền thống", TS Đỗ Tiến Phát nhấn mạnh.

Một kết quả nghiên cứu khác cũng khá nổi bật của nhóm nghiên cứu Viện Công nghệ sinh học là nâng cao tính kháng bệnh virus đốm vòng trên đu đủ (PRSV).

Theo đó, từ năm 2018, nhóm nghiên cứu đã tiếp cận và phát triển hệ thống chỉnh sửa gen CRISPR/Cas9 nhằm tạo cây đu đủ đột biến kháng bệnh virus PRSV. Theo đó, các cấu trúc chỉnh sửa hệ gen được thiết kế để tạo ra đột biến định hướng làm mất chức năng gen mã hóa cho một nhân tố quan trọng (eIF4E) trong phức hệ khởi đầu dịch mã ở trong cây đu đủ. Đột biến này ức chế quá trình dịch mã hệ gen virus và ngăn cản sự nhân lên gây hại của virus với cây chủ, từ đó tạo ra tính kháng bệnh ở các dòng cây được chỉnh sửa gene. Đây cũng là lần đầu tiên trên thế giới, gene eIF4E ở cây đu đủ được thử nghiệm chỉnh sửa và cho thấy sự vượt trội trong khả năng kháng virus bệnh đốm vòng.

Là một nhà khoa học trẻ, TS. Nguyễn Duy Phương, Trưởng Bộ môn Bệnh học Phân tử (Viện Di truyền Nông nghiệp, Bộ Nông nghiệp và Môi trường) cũng đã có nhiều năm nghiên cứu trong lĩnh vực cây trồng biến đổi gen, và đã cùng nhóm nghiên cứu lai tạo ra được một số giống lúa có khả năng kháng bệnh bạc lá. 

TS.Nguyễn Duy Phương cho biết. bằng cách gây đột biến chính xác vào vùng khởi động của hai gene nhiễm OsSWEET13 và OsSWEET14, các nhà khoa học của Viện đã cải thiện tính kháng bạc lá phổ rộng cho giống lúa TBR225. Đặc biệt, các dòng lúa TBR225 đột biến vẫn giữ nguyên đặc tính nông sinh học và chất lượng giống như ban đầu, khắc phục hoàn toàn nhược điểm của các phương pháp chọn giống trước đây.

"Bên cạnh giống lúa kháng bạc lá, hiện hướng nghiên cứu tiếp theo của nhóm là giống lúa chịu nóng. Hiện lúa đã có đòng, chịu được sức nóng 45 độ C, có thể là lời giải cho những vùng sản xuất đang chịu tác động mạnh mẽ của biến đổi khí hậu hiện nay", TS Nguyễn Duy Phương nói.

Nhưng rất tiếc, tất cả những giống cây trồng chỉnh sửa gen với nhiều ưu điểm vượt trội này vẫn chưa vượt quá phòng thí nghiệm và những khảo nghiệm diện hẹp trong phạm vi nghiên cứu, chưa thể được thương mại hóa do thiếu một quy định, hành lang pháp lý cho sự tồn tại của nó.

Đơn cử như giống lúa kháng bạc lá của nhóm nghiên cứu Viện Di truyền nông nghiệp, nhóm nghiên cứu bắt đầu tiếp cận từ năm 2017, đến khoảng năm 2020 đã cho ra kết quả nghiên cứu, nhưng đến nay, sau 5 năm, giống lúa này vẫn chỉ nằm im trong phòng thí nghiệm. "Sự chậm trễ trong việc đưa ra hướng dẫn pháp lý đối với cây trồng chỉnh sửa gen sẽ gây ra nhiều bất lợi cho Việt Nam về nghiên cứu khoa học, thương mại cũng như hạn chế khả năng cơ hội tiếp cận các nguồn giống cải tiến của nông dân trong nước", TS Nguyễn Duy Phương nói.

Tương tự như vậy, cho đến giờ, những giống đậu tương, cà chua của Viện Công nghệ sinh học vẫn chỉ biết nằm im trong phòng thí nghiệm, chờ đợi một ngày nào đó được khảo nghiệm ở diện rộng hơn, mở đường cho việc thương mại hóa.

Tự nhận mình là một nhà khoa học toàn tâm, toàn ý cho công việc nghiên cứu, gần như không có một công việc gì khác ngoài phòng thí nghiệm nhưng TS.Nguyễn Duy Phương cũng phải thừa nhận một thực tế, anh không thể dành hết thời gian cho công tác nghiên cứu khoa học. Đây cũng là tâm tư của TS Đỗ Tiến Phát và nhiều nhà khoa học khác, thực tế có nhà khoa học trẻ đã phải thừa nhận: Một nửa thời gian phải tìm cách đi "chạy" đề tài và các nhà khoa học còn phải biết... đấu thầu.

"Khi còn làm việc ở các phòng nghiên cứu nước ngoài, chúng tôi được toàn tâm toàn ý trong phòng thí nghiệm còn ở Việt Nam, các nhà khoa học có khi phải dành quá nửa thời gian ngoài phòng thí nghiệm cho những công việc hành chính. Có khi chúng tôi phải đi mua bán từng giọt hóa chất, máy móc hỏng cũng phải đi lo, thậm chí còn chạy đi đóng tiền điện cho phòng thí nghiệm. Những công việc dưa cà mắm muối, thủ tục đấu thầu, thanh quyết toán đề tài khiến thời gian dành cho việc nghiên cứu không trọn vẹn", TS Nguyễn Duy Phương thông tin. 

Thuộc thế hệ 8X nhưng TS Nguyễn Duy Phương cho biết, anh thuộc danh sách những nhà khoa học trẻ nhất ở Viện Di truyền nông nghiệp. "Đội ngũ các nhà khoa học của Viện không có ai là 9X", TS Nguyễn Duy Phương nêu một thực tế. Chế độ đãi ngộ thấp (lương cấp không đủ, chỉ được 40 - 60%, còn lại phụ thuộc vào việc thực hiện các đề tài khoa học), thu nhập bấp bênh, công việc vất vả là nguyên nhân khiến các nhà khoa học trẻ không mấy mặn mà. 

Một bất cập nữa theo TS.Nguyễn Duy Phương, TS Đỗ Tiến Phát đó là khi thực hiện đề tài, các nhà khoa học bắt buộc phải hoàn thành đề tài nghiên cứu theo đúng thuyết minh ban đầu, không đạt sẽ phải xuất toán. Tất cả sản phẩm đề tài nghiên cứu khoa học phải được định tính, định lượng rất chi tiết trong thuyết minh là cơ sở để nghiệm thu/quyết toán đề tài nghiên cứu.

"Đây là cách làm rất máy móc, coi nghiên cứu khoa học không khác gì một dây chuyền sản xuất trong nhà máy, trong khi trong nghiên cứu khoa học, rất có thể xảy ra trường hợp khi thuyết minh sẽ ra sản phẩm A nhưng kết quả cuối cùng lại cho ra sản phẩm B. Và khi đó, dù sản phẩm B có tốt hơn, ưu việt hơn sản phẩm A cũng không được coi là hoàn thành đề tài, không nghiệm thu được", TS Đỗ Tiến Phát nêu một thực tế.

Bên cạnh đó, đề tài/dự án khoa học quá chú trọng vào các nghiên cứu ứng dụng, đòi hỏi phải ra ngay sản phẩm, xem nhẹ nghiên cứu cơ bản. Trong khi nghiên cứu cơ bản là nền tảng, là trọng tâm để phát triển năng lực khoa học của mỗi quốc gia. Không có quốc gia phát triển khoa học công nghệ nào trên thế giới yếu về nghiên cứu cơ bản cả. 

"Với Nghị quyết 57, chúng tôi kỳ vọng sẽ có đột phá về chính sách để các nhà khoa học có thể sống được với nghề; được đánh giá đúng về vị trí công tác, việc làm; tách biệt được công tác khoa học với tất cả các công tác chuyên môn khác, bao gồm kế toán, kỹ thuật máy móc, quản lý giấy tờ…. Điều này sẽ giúp các nhà khoa học chuyên tâm công tác, tập trung toàn bộ sức lực cho nghiên cứu; đơn giản hóa các thủ tục hành chính, kiểm tra, báo cáo", TS Nguyễn Duy Phương kiến nghị.

Trao đổi với PV Dân Việt, TS. Phạm Công Thiếu - Viện trưởng Viện Chăn nuôi chia sẻ: "Sau khi Bộ Chính trị có Nghị quyết số 57-NQ/TW về đột phá phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số, đặc biệt là lại do đồng chí Tổng Bí thư Tô Lâm làm Trưởng ban Chỉ đạo Trung ương, chúng tôi vô cùng phấn khởi. Nghị quyết ban hành không khác nào như ruộng khô hạn gặp mưa rào, các nhà khoa học "cây đa cây đề" trong lĩnh vực chăn nuôi khi gọi điện cho chúng tôi đều bày tỏ sự vui mừng".

Phấn khởi thứ hai, đó là Tổng Bí thư yêu cầu điều chỉnh dự toán ngân sách năm 2025 để bố trí ít nhất 3% tổng chi ngân sách cho khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo, và tiếp tục nâng lên thành 2% GDP trong 5 năm tiếp theo. Năm ngoái, ngân sách thu hơn 2 triệu tỷ đồng, nếu chúng ta dành 3% trong số đó thôi thì sẽ là số tiền rất lớn.

"Phải có kinh phí đủ mạnh mới có đột phá cho nghiên cứu khoa học. Thực tế từ trước tới nay chúng ta luôn không có đủ kinh phí cho nghiên cứu khoa học, và bố trí rất ngắn hạn" - ông Thiếu nói.

TS. Thiếu kể: "Ví dụ chúng tôi xây dựng 1 đề tài về chọn tạo gà giống, đáng lẽ chọn lọc phải có quy mô xuống chuồng 5.000 con gà 1 ngày tuổi mới đảm bảo chọn ra số lượng ưu tú nhất; nhưng ngân sách chỉ cho có 1.500 con, kiểu "gọt chân cho vừa giày" thì không đi đến đâu cả".

Đề tài nghiên cứu có hiệu quả trong thực tế phải mất 6-10 năm. Nhưng kinh phí không đủ, thời gian lại quá ngắn, đã thế còn phân tán ra nhiều đầu mối nên làm các nhà khoa học nản lòng, nhụt chí. Tâm huyết đam mê vì thế mà cũng bị bào mòn dần theo thời gian.

Viện trưởng Viện Chăn nuôi khẳng định: Tốc độ tăng trưởng của ngành chăn nuôi thời gian luôn duy trì ở mức cao (5-6%/năm) chính là nhờ khoa học và công nghệ, với những tiến bộ kỹ thuật mới, công nghệ mới được áp dụng vào sản xuất, từ thức ăn, con giống tới quy trình nuôi dưỡng, thú y phòng bệnh và xử lý môi trường...

Hệ thống chăn nuôi lợn 4 cấp (cụ kỵ - ông bà - bố mẹ - thương phẩm) đang phát triển mạnh, trong đó có 16 doanh nghiệp lớn đầu tư lĩnh vực này. Nước ta đã có một số chuỗi sản xuất theo mô hình 4 cấp, với quy mô từ 0,5-2 triệu lợn thịt hàng hóa/chuỗi cho hiệu quả cao, an toàn dịch bệnh.

Ngoài ra, nhờ áp dụng các tiến bộ kỹ thuật mới, công nghệ mới trong chăn nuôi và sử dụng nguồn thức ăn chất lượng tốt, nhiều trại chăn nuôi lợn đã có giá thành bằng hoặc thấp hơn Thái Lan. Đặc biệt, trong nuôi gà công nghiệp, đã có những trại nuôi giá thành chỉ còn chưa đến 1 USD/kg, thấp hơn cả Thái Lan và một số nước EU.

Riêng về công nghệ sinh học - chăn nuôi là lĩnh vực có những bước đột phá quan trọng trong nghiên cứu, ứng dụng và làm chủ được công nghệ. Đặc biệt, lần đầu tiên Việt Nam đã nhân bản thành công đàn lợn ỉ; thành công trong nghiên cứu cấy phôi tươi, phôi đông lạnh trên lợn nái sinh sản, trong việc thụ tinh ống nghiệm và xác định giới tính của phôi.

Vậy với kinh phí 3% tổng chi ngân sách cho khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo, chúng ta nên đầu tư như thế nào? Trả lời câu hỏi này, ông Phạm Công Thiếu khẳng định: "Để Nghị quyết thực sự đi vào cuộc sống, theo tôi phải gắn với trách nhiệm của nhà khoa học với công trình nghiên cứu. Chứ không thể tiêu tiền nhà nước xong, tới khi đề tài dự án không thành công lại đổ hết cho yếu tố khách quan, trả lại nhà nước, còn người làm phủi tay trách nhiệm thì cũng không được".

Trong nghiên cứu khoa học bao giờ cũng có rủi ro, làm thế nào để các nhà khoa học dám chịu trách nhiệm, không sợ thất bại và dám thực hiện những nghiên cứu chưa từng có? Nếu nghiên cứu khoa học mà chỉ cần đọc đề tài đã thấy thành công rồi, thì cần gì nhiều công sức đầu tư nữa?

TS. Thiếu kể: "Từ tháng 7/2017, Viện Chăn nuôi đã tổ chức triển khai Đề tài "Nghiên cứu tạo lợn Ỉ bằng kỹ thuật chuyển nhân tế bào soma". Đây là đề tài thuộc Chương trình trọng điểm nghiên cứu ứng dụng công nghệ sinh học trong lĩnh vực nông nghiệp và phát triển nông thôn đến năm 2020. Nhưng ngay sau khi bắt tay làm, chúng tôi đã thấy bế tắc vì dịch tả lợn châu Phi bùng phát mạnh, sau đó là đại dịch Covid-19... Ngỡ là đề tài đi vào ngõ cụt".

Nhưng được sự động viên khích lệ kịp thời từ lãnh đạo Bộ Nông nghiệp và Môi trường, các cán bộ của Viện Chăn nuôi đã nỗ lực đầu tư trí tuệ; tiếp cận, học hỏi những tiến bộ khoa học thế giới để làm chủ công nghệ nhân bản lợn Ỉ từ tế bào soma mô tai trong điều kiện cơ sở vật chất thiếu thốn, lạc hậu. Ngày 10/3/2021 đã có 4 chú lợn Ỉ nhân bản ra đời khỏe mạnh.

"Có thể nói sự thành công của đề tài nhân bản lợn Ỉ đã khẳng định được trình độ khoc học công nghệ của Việt Nam, khẳng định khả năng làm chủ công nghệ mới, gạt bỏ những tự ti lâu nay" - ông Thiếu nói.

Về đầu tư cơ sở vật chất, TS Phạm Công Thiếu cho rằng, phải đầu tư đủ mạnh, đủ lớn cho cơ sở vật chất, máy móc công nghệ. Để một đề tài tầm cỡ như "Nghiên cứu tạo lợn Ỉ bằng kỹ thuật chuyển nhân tế bào soma" thành công, Viện Chăn nuôi đã được cấp kinh phí 9 tỷ đồng.

Ông Thiếu khẳng định, nếu có sự đầu tư tốt và bài bản về cơ sở vật chất thì chắc chắn đề tài sẽ thực hiện nhanh hơn, bớt rủi ro hơn và có thể tiếp tục tạo ra những con lợn Ỉ cái bằng công nghệ nhân bản.

Chỉ tay vào một số máy móc trong phòng thí nghiệm và nhất là chiếc kính hiển vi đang được bà Nguyễn Khánh Vân sử dụng, TS. Phạm Công Thiếu nửa đùa nửa thật: "Chiếc kính hiển vi đó là chúng tôi xin được từ dự án JICA tài trợ. Cũng có một số máy móc hiện đại khác trị giá vài tỷ đồng, nhưng đều là phải đi xin, phát huy hợp tác quốc tế, chứ Nhà nước không có nguồn để cấp cho chúng tôi. Ít lắm! Kể cả làm một đề tài muốn mua 2 máy tính để bàn cũng xin mãi chưa được".

"Khi thế giới đã đổi mới và đi rất xa, thì chúng ta vẫn phải dùng máy móc cũ, lạc hậu. Nói đi phải nói lại, dù đội ngũ nhà khoa học của chúng ta nhiều tâm huyết và vẫn cố gắng khắc phục khó khăn thiếu thốn, song điều kiện làm việc phải cần được cải thiện thì mới tạo động lực cho họ gắn bó, phát huy trí tuệ. Khi thiết bị lạc hậu thì tỉ lệ hư hỏng rủi ro sẽ cao hơn, mất nhiều công sức trí tuệ hơn và lắm lúc chưa làm ra tấm ra món thì đã đến kì nghiệm thu..." - ông Thiếu nói thêm.

"Trong nhiều năm làm việc ở lĩnh vực chăn nuôi, tôi nhận thấy những người làm quản lí nhà nước về ngành chăn nuôi ở địa phương được cọ sát với thực tiễn thì sẽ biết lĩnh vực chăn nuôi cần nghiên cứu vấn đề gì, trong khi các nhà khoa học không thể đi nhiều nơi biết tường tận. Đáng ra, các nhà quản lí phải ra đề bài, đặt hàng các nhà khoa học. Ví dụ khi có một danh sách đề tài, Viện Chăn nuôi sẽ nhìn vào xem khả năng của mình làm được những gì, từ đó làm hồ sơ đấu thầu đề tài.

Nhưng từ trước tới nay chúng ta độc có làm ngược. Các nhà khoa học đề xuất ý tưởng rồi cấp trên thẩm định, bỏ cái này bỏ cái kia, tuyển chọn đề tài rồi tổ chức đấu thầu. Nhiều đề tài xây dựng qua loa cho có, nên làm xong là cất ngăn kéo" - TS Thiếu nói.

Mời xem tiếp bài 4...

×