Lý Thiện Trường - “Cánh tay phải" của Chu Nguyên Chương, bị tru di tam tộc vì lý do... “khó tin"

Lý Thiện Trường (1314–1390), tự là Đức Thượng, người Hoài Tây, là một trong những công thần khai quốc kiệt xuất của nhà Minh. Ông không chỉ là bậc quân sư, nhà tổ chức chính trị, nhà lập pháp lỗi lạc trong buổi đầu dựng nghiệp, mà còn là người góp phần xây dựng nên nền tảng cai trị vững chắc cho triều Minh. Thế nhưng, kết cục cuộc đời ông lại trở thành minh chứng đau đớn cho quy luật tàn khốc của chính trường phong kiến Trung Hoa – “làm bạn với vua như chơi với hổ”.

Lý Thiện Trường - Từ sĩ tử lang bạt đến bậc khai quốc công thần

Lý Thiện Trường xuất thân trong một gia đình nho học ở Định Viễn. Khi Chu Nguyên Chương khởi nghĩa chống lại nhà Nguyên, ông còn là một nho sĩ lang bạt, sống ẩn dật nơi quê nhà. Một lần, quân Chu đi qua vùng này, Chu Nguyên Chương mời ông ra đàm đạo. Trong cuộc trò chuyện, Lý Thiện Trường luận về Hán Cao Tổ Lưu Bang, chỉ ra rằng: “Người anh hùng lập quốc không chỉ cần võ công, mà phải biết trọng hiền, dùng người như Tiêu Hà, Hàn Tín”. Câu nói đó khiến Chu Nguyên Chương như bừng tỉnh, lập tức mời ông theo mình làm quân sư.

Từ đó, Lý Thiện Trường trở thành mưu sĩ thân cận, lo việc quân nhu và hậu cần, điều phối lương thảo, xây dựng tổ chức hành chính cho lực lượng khởi nghĩa. Ông không phải người cầm gươm xông pha nơi chiến địa, nhưng chính nhờ những hoạch định về tổ chức, hậu cần, và chính trị mà quân Chu ngày càng lớn mạnh. Khi Chu Nguyên Chương chiếm được Giang Nam và tiến đến giai đoạn thống nhất thiên hạ, Lý Thiện Trường được xem là “người giữ yên hậu phương, dựng nền cơ nghiệp”.

Sau khi triều Minh được thành lập năm 1368, Chu Nguyên Chương phong ông làm Hàn Quốc công, giữ chức Tả thừa tướng Trung thư tỉnh, quyền lực chỉ đứng sau hoàng đế. Ông cũng được xếp vào hàng “lục khai quốc công thần”, cùng Hồ Duy Dung, Từ Đạt, Thường Ngộ Xuân, Lưu Bá Ôn và Lam Ngọc. Chu Nguyên Chương từng nói: “Nếu không có Lý Thiện Trường, há có ngày nay?”

Người đặt nền móng cho thể chế triều Minh

Lý Thiện Trường được Chu Nguyên Chương giao trọng trách tổ chức bộ máy cai trị thời kỳ đầu. Ông đứng đầu Trung thư tỉnh – cơ quan tối cao nắm toàn bộ quyền hành chính và quân sự, đồng thời chỉ đạo việc lập pháp, soạn thảo hình luật. Năm 1367, ông được lệnh biên soạn bộ “Đại Minh luật” – nền tảng cho hệ thống pháp luật kéo dài suốt nhiều thế kỷ sau này.

Ông chủ trương pháp luật phải rõ ràng, giản lược, tránh rườm rà như đời Tống, nhưng vẫn phải giữ tinh thần nhân nghĩa và phép tắc của nhà Hán. Trong khi đó, Chu Nguyên Chương – vốn từng là nhà sư, ít học – rất cần một người vừa hiểu đạo Nho, vừa am tường luật pháp để thể chế hóa quyền lực. Chính Lý Thiện Trường đã giúp Hồng Vũ đế chuyển từ nhà quân phiệt nổi dậy thành hoàng đế của một đế chế có hệ thống.

Ngoài việc lập pháp, ông còn tổ chức việc đúc tiền, phát hành chế độ quản lý muối và chè, xây dựng xưởng đúc sắt, đặt thuế ngư nghiệp – những biện pháp kinh tế giúp nhà Minh sớm ổn định sau chiến tranh. Ông cũng chủ trương chống tham nhũng, lập cơ chế giám sát, tiền thân của Cẩm y vệ về sau.

Không chỉ là nhà tổ chức tài năng, Lý Thiện Trường còn là người giỏi ngoại giao và nghi lễ. Ông soạn định các nghi lễ triều đình, quy chế hoàng cung, và được giao biên soạn bộ Nguyên sử, nhằm khẳng định tính chính danh của nhà Minh khi kế thừa lãnh thổ nhà Nguyên.

Trong con mắt người đương thời, Lý Thiện Trường là hiện thân của trí tuệ và đức độ, là người “tề gia trị quốc” mẫu mực, liêm chính và tận trung. Vua từng khen: “Thiện Trường trị nước như giữ nhà, nghiêm mà hòa.”

Quyền lực quá lớn và mầm mống của bi kịch

Nhưng chính vì quyền lực ấy, Lý Thiện Trường dần trở thành cái gai trong mắt Chu Nguyên Chương. Từ năm 1370 trở đi, Minh Thái Tổ bắt đầu tỏ ra nghi ngờ những đại thần nắm trọng quyền, bởi bản tính đa nghi và thói quen kiểm soát tuyệt đối.

Lý Thiện Trường lúc này được giao phụ trách toàn bộ quan lại dân sự và quân sự ở Nam Kinh. Ông gần như là người điều hành quốc gia thay vua. Dù vẫn giữ lòng trung thành, song thái độ tự tin và phần nào kiêu ngạo khiến ông dần xa cách hoàng đế. Đặc biệt, khi con gái ông được gả vào hoàng tộc, trở thành thông gia với Chu Nguyên Chương, ông càng tỏ ra không e dè, khiến nhà vua ngấm ngầm khó chịu.

Thêm vào đó, ông là thủ lĩnh của “phái Hoài Tây” – nhóm quan lại cùng quê, vốn có ảnh hưởng lớn trong triều. Nhiều người ngưỡng mộ ông, xem ông là “trụ cột” của phái này. Trong con mắt của Chu Nguyên Chương, đó là dấu hiệu nguy hiểm, bởi ông sợ quyền lực bè phái có thể lấn át ngai vàng.

Từ đây, giữa vua và tể tướng hình thành một khoảng cách ngấm ngầm. Khi Lý Thiện Trường đề xuất giảm bớt sưu thuế và khoan hồng với dân, Hồng Vũ đế lại cho rằng đó là dấu hiệu “mưu lấy lòng dân”, bắt đầu sinh nghi. Lưu Bá Ôn – người từng là đồng liêu – nhận ra điềm chẳng lành, đã khuyên ông sớm rút lui, nhưng Lý Thiện Trường tin rằng mình vô tội, trung thành suốt đời, nên vẫn tiếp tục ở lại triều.

Liên lụy vụ án Hồ Duy Dung và bi kịch của công thần

Năm 1380, Minh triều rung chuyển bởi vụ án Hồ Duy Dung – một biến cố làm thay đổi toàn bộ cơ cấu chính trị. Hồ Duy Dung, khi ấy giữ chức Trung Thư Hữu thừa tướng, bị tố âm mưu phản nghịch. Chu Nguyên Chương lập tức hạ lệnh xử trảm, tru di tam tộc, đồng thời bãi bỏ luôn chức thừa tướng, lập chế độ hoàng đế trực tiếp nắm sáu bộ.

Lý Thiện Trường vốn là người từng tiến cử Hồ Duy Dung thuở ban đầu. Dù khi vụ án nổ ra ông đã cáo quan về quê, nhưng trong con mắt nghi ngờ của hoàng đế, mọi mối liên hệ đều đáng sợ. Em trai của Lý Thiện Trường bị bắt, khai rằng khi Hồ Duy Dung mời ông ra giúp, ông từng nói: “Ta đã già rồi, đợi ta chết, các ngươi tự lo liệu”. Lời nói mơ hồ ấy bị diễn giải thành “biết mưu phản mà không tố cáo”, bị quy tội đồng mưu phản nghịch.

Chu Nguyên Chương nổi giận, ra lệnh tru di tam tộc, giết toàn bộ gia quyến hơn 70 người của ông, cùng hàng vạn thuộc hạ từng làm việc trong Trung thư tỉnh. Sử chép rằng, “máu chảy thành sông ở kinh sư, xác chất đầy ngục”. Khi ấy Lý Thiện Trường đã 76 tuổi, chỉ kịp thở dài: “Ta biết thiên tử đa nghi, nhưng không ngờ lòng nghi ấy lại sâu như biển”.

Sau vụ án này, chức thừa tướng bị bãi bỏ vĩnh viễn. Chu Nguyên Chương tuyên bố: “Thiên hạ chỉ có một người làm chủ, cần gì tể tướng”. Từ đó, triều Minh không còn chế độ Tam tỉnh, hoàng đế trực tiếp điều hành sáu bộ, mở đầu cho mô hình quân chủ chuyên chế tuyệt đối suốt nhiều thế kỷ.

Cái chết của Lý Thiện Trường không chỉ là bi kịch của một công thần, mà còn là bi kịch của cả một lớp người tài dưới chế độ quân chủ. Ông từng được Chu Nguyên Chương ví như Tiêu Hà – vị tể tướng khai quốc thời Hán, người mà Hán Cao Tổ suốt đời kính trọng. Nhưng nếu Tiêu Hà biết khéo léo lui về khi thời thế đổi thay, thì Lý Thiện Trường lại chọn ở lại triều, tin rằng công lao và sự trung thành đủ để bảo vệ mình.

Các sử gia sau này nhận xét: “Thiện Trường trị quốc có công, nhưng xử thế thiếu khôn.” Một số học giả hiện đại cho rằng, ông là nạn nhân của cơ chế quyền lực tuyệt đối – nơi mà công lao càng lớn, nguy cơ càng cao. Bởi Chu Nguyên Chương xuất thân thấp hèn, nỗi mặc cảm giai cấp khiến ông luôn lo sợ những đại thần văn võ có tài năng vượt trội sẽ đe dọa ngai vàng.

Thế nhưng, dù bị kết án phản nghịch, sử sách vẫn công nhận Lý Thiện Trường là người đặt nền móng cho pháp chế, kinh tế và cơ cấu hành chính của nhà Minh. “Đại Minh luật” mà ông soạn thảo đã trở thành khuôn mẫu cho nhiều triều đại sau, thậm chí ảnh hưởng đến cả triều Thanh.

×