Tết Trung thu về, không thể thiếu những chiếc bánh nướng, bánh dẻo thơm ngon trên mâm cỗ. Các cụ có câu: “Bánh ngon nhờ thợ - bánh đẹp nhờ khuôn”. Bàn tay tài hoa của người thợ đã hóa phép vào những tấm gỗ sần sùi thành những chiếc khuôn sinh động và đẹp mắt với họa tiết hoa hồng, hoa mai, hoa cúc,… Có những chiếc khuôn cổ được chạm trổ hình long, ly, quy, phượng vô cùng tinh xảo.

Các loại khuôn bánh trung thu truyền thống với đa dạng hình dáng, họa tiết hoa văn sinh động. Ảnh: Thảo Ly

Để làm một chiếc khuôn bánh Trung thu truyền thống phải qua rất nhiều công đoạn, đòi hỏi sự khéo léo, tỉ mỉ và kiên nhẫn của người thợ. Đầu tiên, gỗ phải được làm sạch vỏ, bào nhẵn mặt, pha gỗ thành hình khuôn theo kích thước và mẫu mã khách hàng yêu cầu.

Nghệ nhân thường dùng gỗ thị và gỗ xà cừ để làm khuôn, giúp cho khuôn dẻo, bền và ít cong vênh sau thời gian sử dụng.

Đục tạo hoa văn là bước khó nhất và quan trọng nhất, đòi hỏi sự tỉ mỉ tới từng chi tiết, chỉ cần một nhát đục sai có thể khiến chiếc khuôn bị hỏng, phải bỏ đi rồi làm lại cái khác.

Mỗi họa tiết trên khuôn được tạo nên bằng một loại công cụ chuyên biệt. Trước đây, khuôn được làm thủ công hoàn toàn thì hiện nay máy móc được đưa vào sử dụng, giúp giảm bớt thời gian chế tạo.

Cần rất nhiều công cụ chuyên biệt, kích thước khác nhau để tạo hình nên một chiếc khuôn bánh trung thu. Ảnh: Thảo Ly

Để làm nên một chiếc khuôn như vậy thường mất khoảng 1-3 giờ đồng hồ. Mỗi ngày, một nghệ nhân lâu năm có thể làm được 3-5 chiếc khuôn. Có những sản phẩm cầu kỳ thì phải làm trong nguyên một ngày. Tùy kích thước và mức độ tinh xảo, một chiếc khuôn có giá thành dao động từ 200.000 đến cả vài triệu đồng.

So với khuôn nhựa, khuôn gỗ không độc hại khi sử dụng, chắc chắn, nét góc, càng ngâm càng đen, dùng trăm năm cũng không sợ hỏng.

Gần nửa thế kỷ đi qua, người làng Thượng Cung vẫn nghe thấy tiếng đục gỗ vang lên từ căn nhà nhỏ của nghệ nhân Trần Văn Bản. Gia đình ông là một trong hai hộ hiện tại vẫn bám nghề làm khuôn bánh trung thu truyền thống ở làng mộc Thượng Cung, xã Tiền Phong, huyện Thường Tín, thành phố Hà Nội.

Khi khuôn nhựa ra đời, khuôn bánh trung thu bằng gỗ không còn được ưa chuộng như trước. Nhiều người dân địa phương dần chuyển sang làm đồ thờ cúng, đồ gỗ mĩ nghệ. Nhưng ông Trần Văn Bản vẫn kiên trì giữ nghề. Gia đình ông có truyền thống 4 đời đều theo nghề này.

Trong nhà ông Bản có hàng trăm khuôn bánh chạm trổ tinh xảo, họa tiết các loài hoa mai, trúc, cúc, sen, các loài linh vật, các vật nuôi gần gũi.... Đường nét trên khuôn uyển chuyển, sinh động, các mảnh ghép liền mạch, mềm mại. Ông Bản có thể làm khuôn theo bất kỳ hình dáng, hoa văn nào mà khách đặt hàng.

Từ đây, những chiếc khuôn được vận chuyển đi đến khắp các tỉnh thành Bắc - Nam. Mọi năm, khi chưa có dịch bệnh, mỗi mùa trung thu gia đình ông Bản có thu nhập trên dưới 100 triệu đồng. Sản phẩm khuôn bánh đã được trưng bày tại các triển lãm, hội chợ làng nghề do Thành phố Hà Nội tổ chức, thu hút sự quan tâm của nhiều du khách trong nước và quốc tế.

Bằng cái tài, cái tâm, những nghệ nhân hiếm hoi như ông Trần Văn Bản đã góp phần lưu giữ những giá trị truyền thống, để làm nên một chiếc bánh trung thu đậm đà bản sắc dân tộc.

Thực hiện: Thảo Ly - Duy Hải - Phương Quỳnh