Công nghệ cảnh báo sớm – vũ khí mềm trong cuộc chiến với thiên tai

Những năm gần đây, thiên tai tại Việt Nam không chỉ xuất hiện nhiều hơn mà còn ngày càng khó lường, khốc liệt. Lũ quét, sạt lở đất – những hiểm họa từ núi rừng – ngày càng trở nên phổ biến, thậm chí xảy ra không cần đến những trận mưa lớn. Trong bối cảnh ấy, công nghệ khoanh vùng, cảnh báo sớm đang dần khẳng định vai trò là "tấm khiên" bảo vệ con người trước sự giận dữ của thiên nhiên.

Khi thiên nhiên "nổi giận": Lũ quét, sạt lở đất gia tăng báo động

Theo báo cáo của Trung tâm Dự báo Khí tượng Thủy văn Quốc gia, từ năm 2000 đến 2024, Việt Nam ghi nhận sự gia tăng rõ rệt của các trận lũ quét và sạt lở đất. Chỉ trong ba năm gần nhất (2022–2024), các vụ sạt lở đất đã chiếm tỷ lệ áp đảo so với các loại hình thiên tai khác. Đáng báo động hơn, không ít vụ việc xảy ra trong điều kiện thời tiết không mưa, đơn thuần do độ ẩm đất cao kéo dài.

Các địa phương như Quảng Trị, Nghệ An, Lào Cai, Quảng Nam, Lâm Đồng… đã chứng kiến những vụ lở đất tang thương. Tại Trà Leng (Quảng Nam), năm 2020, mưa lớn kết hợp nghẽn dòng đã cuốn trôi cả bản làng. Ở Lạng Sơn (2024), sạt lở xảy ra dù không có mưa – minh chứng rõ nét cho hiện tượng “ngậm nước” lâu ngày của đất đá khiến địa hình mất ổn định.

Những hiện tượng này không phải ngẫu nhiên. Các nhà khoa học nhận định, biến đổi khí hậu đang khiến thời tiết cực đoan xảy ra với tần suất và cường độ cao hơn, làm mất cân bằng các chu kỳ tự nhiên của đất – nước – khí. Tình trạng khai thác rừng bừa bãi, phát triển hạ tầng thiếu kiểm soát ở vùng đồi núi, làm gia tăng độ trơ trụi và giảm khả năng giữ nước của đất, cũng góp phần tạo nên những quả bom nổ chậm về địa chất.

Các chuyên gia cảnh báo, lũ quét và sạt lở đất là hai hình thái thiên tai điển hình do biến đổi khí hậu tác động đến mưa cực đoan và suy thoái môi trường đất. Nhiều khu vực miền núi phía Bắc và Bắc Trung Bộ hiện đang trải qua hiện tượng “mưa dịch chuyển” – mưa lớn dồn vào một vài thời điểm, thay vì rải rác như trước.

Thống kê cho thấy, lượng mưa trên 100mm trong vòng 1–2 giờ không còn là chuyện hiếm. Tại Làng Nủ, Lào Cai (2024), trận mưa 633mm trong 24 giờ kết hợp với đập tạm bị vỡ đã tạo ra nghẽn dòng, gây tàn phá nghiêm trọng. Mưa lớn dồn dập, đất chưa kịp thấm hoặc đã bão hòa nước, làm tăng khả năng trượt lở, nứt đất và vỡ sườn đồi.

Hay như vụ sạt lở tại Đoàn Kinh tế Quốc phòng 337 (Quảng Trị, 2020), trận mưa liên tiếp dẫn tới sạt lở ở Đèo Bảo Lộc (Lâm Đồng, 2023), lũ quét kinh hoàng tại Trà Leng (Quảng Nam, 2020) đều cho thấy tác động khốc liệt của thiên tai đối với khu vực miền núi và trung du. Cá biệt có những trường hợp sạt lở xảy ra không do mưa lớn trực tiếp mà do độ ẩm đất quá cao – như tại thôn Sài Hồ (Lạng Sơn, 2024), càng làm phức tạp hóa công tác dự báo.

Không dừng lại ở đó, tác động của con người tới môi trường – như phá rừng, làm đường xuyên núi, san gạt mái ta luy không theo tiêu chuẩn – khiến cấu trúc tự nhiên của đất bị xáo trộn nghiêm trọng. Khi “lá phổi xanh” bị tổn thương, đất không còn khả năng tự giữ nước, tạo nên những mầm mống sạt lở tiềm ẩn quanh năm.

Thay đổi cách tiếp cận: Từ phản ứng sang chủ động ứng phó với thiên tai

Trước diễn biến ngày càng khó lường của thiên tai, đặc biệt là lũ quét và sạt lở đất, cách tiếp cận truyền thống “phản ứng sau khi xảy ra” đã bộc lộ nhiều hạn chế, không còn đáp ứng kịp với tốc độ và mức độ tàn phá của thiên nhiên. Thay vào đó, Việt Nam đang từng bước chuyển đổi sang tư duy chủ động phòng tránh, mà trọng tâm là phát triển các hệ thống cảnh báo sớm và khoanh vùng nguy cơ chi tiết.

Một trong những giải pháp công nghệ then chốt hiện nay là hệ thống cảnh báo lũ quét, sạt lở đất theo thời gian thực do Trung tâm Dự báo Khí tượng Thủy văn Quốc gia phối hợp với Cục Khí tượng Thủy văn vận hành. Hệ thống này, công khai tại địa chỉ http://luquetsatlo.nchmf.gov.vn, cho phép giám sát và phân tích dữ liệu thời gian thực, cung cấp cảnh báo dựa trên nền tảng bản đồ số WebGIS.

Theo TS. Mai Văn Khiêm – Giám đốc Trung tâm Dự báo KTTV Quốc gia, hệ thống hiện có khả năng khoanh vùng nguy cơ chi tiết đến cấp xã, phát cảnh báo sớm trong vòng 6 giờ và được cập nhật liên tục từng giờ. Đặc biệt, hệ thống tích hợp dữ liệu từ nhiều nguồn như radar thời tiết, hơn 3.500 trạm quan trắc mưa tự động, mô hình dự báo khí tượng số và chỉ số độ ẩm đất.

Việc theo dõi độ ẩm đất – yếu tố đóng vai trò nền tảng trong phát hiện sạt lở – là một điểm nổi bật giúp hệ thống có thể cảnh báo cả những tình huống không có mưa lớn trực tiếp nhưng đất đã bão hòa nước, dễ dẫn đến sụt trượt.

Thực tiễn cho thấy, nhiều vụ sạt lở nguy hiểm từng xảy ra sau những đợt mưa nhỏ kéo dài, khi đất tích nước âm ỉ và bất ngờ sụp đổ – điều mà chỉ các công nghệ giám sát độ ẩm mới có thể phát hiện kịp thời. Việc chuyển dịch từ phản ứng bị động sang chủ động ứng phó không chỉ là xu hướng tất yếu, mà còn là yêu cầu cấp bách để bảo vệ an toàn cho cộng đồng trước một tương lai thiên tai ngày càng khó đoán định.

Khoanh vùng – Không thể cảnh báo chính xác nếu không hiểu địa hình

Một cảnh báo sớm chỉ thực sự hiệu quả khi được xây dựng trên nền tảng hiểu biết sâu sắc về đặc điểm địa hình và điều kiện tự nhiên tại từng khu vực cụ thể. Mỗi vùng miền ở Việt Nam có địa hình, thổ nhưỡng, độ dốc và khả năng thoát nước khác nhau, do đó việc áp dụng chung một ngưỡng mưa làm tiêu chí cảnh báo trên diện rộng là không khả thi và có thể gây sai lệch đáng kể.

Để giải quyết bài toán này, hệ thống cảnh báo lũ quét, sạt lở đất theo thời gian thực đang từng bước được hoàn thiện theo hướng bản địa hóa, chi tiết hóa. Trong đó, công tác khoanh vùng rủi ro được thực hiện ở tỷ lệ tỷ mỉ 1:10.000, đủ độ phân giải để đánh giá đến từng khe núi, triền đồi. Các mô hình cảnh báo cũng đang được thiết kế để xác định ngưỡng mưa riêng biệt cho từng khu vực, tùy theo đặc trưng địa chất, lịch sử mưa và dữ liệu sạt lở trong quá khứ. Đặc biệt, hệ thống có khả năng tự động điều chỉnh ngưỡng cảnh báo theo diễn biến thời tiết hiện tại và chỉ số địa chất đang thay đổi theo mùa.

TS. Mai Văn Khiêm, Giám đốc Trung tâm Dự báo KTTV Quốc gia, nhấn mạnh: “Chỉ khi biết chính xác từng khu vực sẽ xảy ra trượt lở ở mức mưa bao nhiêu mm, trong bao nhiêu giờ, thì chúng ta mới có thể phát cảnh báo đúng nơi, đúng thời điểm đến tận người dân ở các bản làng vùng cao”.

Hệ thống cảnh báo chỉ là một trong nhiều mắt xích trong chuỗi ứng phó với thiên tai. Để chủ động phòng tránh hiệu quả, người dân cần được tập huấn, nâng cao nhận thức, biết cách đọc – hiểu cảnh báo và có phương án sơ tán rõ ràng.

Ở một số địa phương như Yên Bái, Lào Cai hay Nghệ An, việc diễn tập ứng phó với lũ quét, sạt lở đất đã được tổ chức thường xuyên trong những năm gần đây. Tuy nhiên, ở nhiều nơi, việc này vẫn còn mang tính hình thức, thiếu sự phối hợp giữa chính quyền và người dân.

“Chúng ta không thể ngăn thiên tai, nhưng hoàn toàn có thể giảm nhẹ thiệt hại nếu có sự chuẩn bị từ trước – từ dữ liệu dự báo chính xác, cảnh báo kịp thời, truyền tin hiệu quả, đến sự sẵn sàng của cộng đồng”, TS. Mai Văn Khiêm nhấn mạnh.

Bên cạnh đó, hệ thống còn tích hợp dữ liệu không gian về các vị trí đã từng xảy ra lũ quét, sạt lở – những "điểm nóng" có tiền sử rủi ro cao – nhằm ưu tiên cảnh báo sớm và xây dựng phương án ứng phó cho từng tình huống cụ thể. Sự kết hợp giữa phân tích địa hình chi tiết và lịch sử thiên tai không chỉ giúp nâng cao độ chính xác của cảnh báo, mà còn hỗ trợ chính quyền địa phương chủ động lên kế hoạch sơ tán, bảo vệ hạ tầng, giảm thiểu thiệt hại ngay từ giai đoạn đầu.

Dù hệ thống công nghệ có tinh vi đến đâu, nếu không truyền được đến người dân thì vẫn không phát huy hiệu quả. Do đó, nhiều địa phương đang từng bước tích hợp cảnh báo vào các kênh tiếp cận phổ biến: cổng thông tin tỉnh, tin nhắn SMS, loa truyền thanh, mạng xã hội...

Đặc biệt, hệ thống cần được đưa vào quy trình diễn tập phòng chống thiên tai tại cộng đồng, giúp người dân biết cách đọc cảnh báo, hiểu cấp độ rủi ro, và biết nên làm gì khi có thông tin phát đi. Đây là bước tiếp theo mà các chuyên gia cảnh báo cần được đẩy mạnh.

Lũ quét, sạt lở đất không thể ngăn chặn, nhưng thiệt hại từ chúng hoàn toàn có thể giảm thiểu nếu có hệ thống cảnh báo sớm chính xác, kịp thời và người dân được trang bị kỹ năng ứng phó. Trong bối cảnh biến đổi khí hậu ngày càng phức tạp, việc đầu tư vào hệ thống khoanh vùng, cảnh báo sớm không chỉ là hành động cứu người, mà còn là chiến lược bảo vệ sự phát triển bền vững của quốc gia.

Bình Định: Địa phương đi trước với mô hình cảnh báo sớm bản địa hóa

Tỉnh Bình Định là một trong những nơi tiên phong triển khai hệ thống cảnh báo sớm trượt lở đất do nhóm nghiên cứu của GS. Đỗ Minh Đức xây dựng. Trang thông tin tại https://binhdinh2.truotlo.com cập nhật dữ liệu mỗi 3 giờ, kèm bản đồ mưa và danh sách điểm nguy cơ trượt lở theo thang cảnh báo từ 0 (rất thấp) đến 5 (rất cao).

Hệ thống còn tích hợp cảnh báo qua email, ứng dụng Zalo, giúp người dân tiếp cận thông tin nhanh chóng. Không những vậy, nhóm nghiên cứu còn xây dựng bản đồ số hóa nguy cơ, hỗ trợ chính quyền trong việc sơ tán, đóng đường hoặc cảnh giới sớm. Mô hình này đang được xem xét nhân rộng cho các tỉnh miền núi phía Bắc – nơi địa hình hiểm trở, dân cư sống rải rác và nguy cơ lũ quét, sạt lở luôn thường trực mỗi mùa mưa.

×