Chủ động bảo vệ trẻ em trước thiên tai và biến đổi khí hậu

Đó là khẳng định của ông Lý Phát Việt Linh, đại diện UNICEF Việt Nam tại Tọa đàm "Giải pháp, công nghệ cảnh báo lũ quét, sạt lở đất tại cộng đồng" diễn ra mới đây. Đây không chỉ là một lời cảnh báo – mà là hồi chuông báo động nhằm đưa trẻ em trở thành trung tâm của các hoạt động ứng phó với biến đổi khí hậu.

Tầng nguy cơ nhiều lớp – khi biến đổi khí hậu "đánh trúng" trẻ em

Tại Việt Nam, hơn 22 triệu trẻ em đang sinh sống ở các vùng có nguy cơ cao về thiên tai, đặc biệt là vùng ven biển miền Trung và đồng bằng sông Cửu Long. Theo báo cáo “The Climate Crisis is a Child Rights Crisis” của UNICEF năm 2021, Việt Nam nằm trong nhóm 37 quốc gia có mức rủi ro khí hậu cao nhất đối với trẻ em. Dù không phải là nước phát thải lớn, nhưng Việt Nam lại chịu ảnh hưởng nặng nề bởi lũ lụt, hạn hán, sạt lở đất, và nước biển dâng – tất cả đều đang gia tăng về tần suất và mức độ.

Biến đổi khí hậu không chỉ lấy đi nhà cửa, trường học và kế sinh nhai – nó còn làm trầm trọng thêm các yếu tố nguy cơ vốn đã đe dọa trẻ em: suy dinh dưỡng, bệnh truyền nhiễm, bạo lực, bóc lột sức lao động, và gián đoạn học hành. Khi thiên tai xảy ra, trẻ em là nhóm dễ bị bỏ sót trong các kế hoạch ứng phó và phục hồi. Trong nhiều trường hợp, các em gái và trẻ em dân tộc thiểu số còn chịu tác động kép từ sự bất bình đẳng giới và điều kiện sống khó khăn.

Theo ông Lý Phát Việt Linh, "bảo vệ trẻ em trước thiên tai và biến đổi khí hậu không chỉ là hỗ trợ khẩn cấp sau mỗi đợt bão lũ, mà phải là sự đầu tư lâu dài vào các hệ thống bảo vệ xã hội, y tế, giáo dục và cảnh báo sớm, lấy trẻ em làm trung tâm."

Cách tiếp cận này đòi hỏi thay đổi từ tư duy ứng phó sang phòng ngừa, từ hỗ trợ thụ động sang tham gia chủ động. Một ví dụ điển hình là hệ thống cảnh báo sớm lấy cộng đồng làm trung tâm – được UNICEF phối hợp triển khai tại nhiều tỉnh như Quảng Bình, Hà Tĩnh, và Sóc Trăng – nơi mà chính trẻ em, cùng với thầy cô giáo và phụ huynh, được tập huấn kỹ năng nhận biết rủi ro, lập kế hoạch sơ tán, và ứng xử an toàn.

"Trẻ em không chỉ là đối tượng cần bảo vệ, mà còn có thể trở thành nhân tố tích cực trong giảm nhẹ rủi ro thiên tai nếu được trang bị kiến thức và trao quyền," ông Linh nhấn mạnh.

Chính sách và đầu tư – cần bước đi quyết đoán hơn

Một trong những công nghệ nổi bật được giới thiệu tại hội nghị là hệ thống cảnh báo sớm dựa trên IoT (Internet vạn vật), sử dụng cảm biến để đo mực nước, độ ẩm đất, tốc độ dòng chảy – từ đó đưa ra cảnh báo kịp thời về nguy cơ lũ quét hay sạt lở đất. Các thiết bị này có thể được lắp đặt tại các khu vực trường học, trạm y tế hoặc nhà cộng đồng, nơi sinh hoạt của trẻ em.

Đặc biệt, nhờ vào các thiết bị giá thành thấp (chi phí khoảng 3-5 triệu đồng/thiết bị) và hệ thống truyền dữ liệu qua sóng di động, mô hình này phù hợp với các vùng nông thôn, miền núi, nơi trẻ em thường bị “bỏ lại phía sau” trong tiếp cận hạ tầng số.

Tại tỉnh Yên Bái, một điểm nóng sạt lở, các hệ thống cảnh báo này đã được thí điểm tại xã Phúc Lợi, giúp phát hiện sớm mưa lớn bất thường, góp phần sơ tán kịp thời hàng chục hộ dân, trong đó có nhiều trẻ em được di chuyển an toàn đến điểm trường nội trú.

“Chúng tôi không chỉ cung cấp thiết bị, mà còn tổ chức các buổi diễn tập tại trường học, nơi học sinh tiểu học được dạy cách phản ứng khi nghe tín hiệu cảnh báo,” bà Trần Thị Ngọc Hà – điều phối viên dự án của Quỹ Cộng đồng Phòng chống Thiên tai chia sẻ.

Mặc dù có nhiều nỗ lực từ các tổ chức quốc tế và địa phương, hiện tại chưa có một khung pháp lý riêng biệt nào tại Việt Nam tập trung vào quyền trẻ em trong bối cảnh biến đổi khí hậu. Điều này khiến cho các sáng kiến rời rạc, thiếu tính bền vững và khó nhân rộng.

UNICEF khuyến nghị Việt Nam cần lồng ghép các tiêu chuẩn bảo vệ trẻ em vào Luật Khí hậu (nếu được xây dựng), cũng như các chiến lược quốc gia về thích ứng và giảm nhẹ rủi ro thiên tai. Ngoài ra, cần thiết lập hệ thống dữ liệu phân tích rủi ro khí hậu dựa trên độ tuổi, giới tính và vị trí địa lý – từ đó đảm bảo nguồn lực phân bổ đến đúng nơi, đúng đối tượng.

“Đầu tư vào trẻ em là khoản đầu tư thông minh nhất để xây dựng một xã hội vững vàng trước thiên tai,” ông Lý Phát Việt Linh, đại diện UNICEF Việt Nam kết luận.

Tại Trà Vinh – nơi triều cường và xâm nhập mặn đang ảnh hưởng đến sinh kế hàng ngàn hộ nông dân, các nhóm thiếu niên trong Câu lạc bộ môi trường tại trường THCS Hòa Minh đã tổ chức các hoạt động “trường học xanh”, trồng cây chống sạt lở, tuyên truyền tiết kiệm nước. Nhiều học sinh đã chủ động góp tiếng nói vào các buổi đối thoại với chính quyền địa phương để yêu cầu cải thiện hệ thống thoát nước và nâng cao đê biển.

Những sáng kiến nhỏ nhưng mang tinh thần lớn như vậy đang nhen nhóm niềm hy vọng mới: trẻ em không còn là “nạn nhân im lặng”, mà là những công dân khí hậu tích cực.

Theo Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và Môi trường Nguyễn Hoàng Hiệp, Việt Nam đang ở một bước ngoặt quan trọng trong việc đối phó với những tác động ngày càng gia tăng của biến đổi khí hậu đối với trẻ em. Chính phủ vẫn kiên định cam kết thúc đẩy các chính sách và quan hệ đối tác nhằm bảo vệ trẻ em khỏi các rủi ro liên quan đến khí hậu, đồng thời thúc đẩy phát triển bền vững.

Thông qua những nỗ lực chung, không mệt mỏi, có khả năng biến những khó khăn như bão Yagi (năm 2024) thành động lực để thúc đẩy phát triển. Cách tiếp cận này đảm bảo rằng mỗi trẻ em đều có thể hy vọng vào một tương lai không chỉ an toàn và khỏe mạnh, mà còn có thể phát triển hết tiềm năng của mình.

Biến đổi khí hậu là mối đe dọa dài hạn, nhưng cũng là cơ hội để xã hội định hình lại hệ thống phát triển theo hướng công bằng, bền vững và bao trùm. Muốn vậy, cần bắt đầu từ việc đặt trẻ em ở vị trí trung tâm trong mọi chiến lược khí hậu và thiên tai.

Hơn cả sự sinh tồn, đó là quyền được sống, được học tập, được phát triển trong môi trường an toàn – những điều tưởng chừng là hiển nhiên, nhưng đang ngày một trở nên mong manh dưới bầu trời nóng lên và đất trời biến động.

Quỹ Nhi đồng Liên hợp quốc (UNICEF) ước tính khoảng 1 tỷ trẻ em trên thế giới đang đối mặt nguy cơ cao chịu ảnh hưởng của biến đổi khí hậu, làm gia tăng các nguy cơ với trẻ em như tình trạng khan hiếm nước sạch, bệnh tật, ô nhiễm không khí, các hình thái thời tiết cực đoan... tất cả yếu tố môi trường được coi là có ảnh hưởng nghiêm trọng tới quá trình sinh trưởng của trẻ trong giai đoạn hoàn thiện cơ thể từ ý thức đến thể chất.

×