Chuyện vị tướng, nguyên Phó Tổng Cục trưởng của Bộ Công an, 2 mẹ con là anh hùng

Những ngày đầu tháng 8, khi cả nước tưng bừng kỷ niệm 80 năm thắng lợi Cách mạng Tháng Tám và Quốc khánh 2/9, khắp các con đường, ngõ phố rợp sắc cờ hoa. Trong con ngõ nhỏ của khu tập thể Bộ Công an trên phố Hoàng Cầu, Hà Nội, không khí tĩnh lặng, yên bình. Chúng tôi tìm tới nhà Thiếu tướng Phan Văn Lai, Phó Tổng Cục trưởng Tổng Cục Xây dựng lực lượng, nguyên Chánh Thanh tra Bộ Công an.

Mở cửa đón khách, vị tướng già trong cảnh phục Thiếu tướng trang nghiêm. Dù ở tuổi 95 nhưng ông vẫn lanh lẹ, mắt sáng, ông nở nụ cười hiền hậu, giọng trầm ấm: “Chào anh em, nhà hơi nhỏ, thông cảm nhé.” Ông nói thêm: Cả cuộc đời tham gia chiến đấu và công tác, ông có mỗi căn nhà hơn 50m2 được nhà nước cấp và đã gắn bó ở đây gần 40 năm.

Cầm ly trà nóng trên tay, nhắc tới những ngày sục sôi của Cách mạng Tháng Tám, rồi những năm tháng khói lửa chiến tranh, ông như sống lại thời trai trẻ, ký ức ùa về nguyên vẹn như mới hôm qua.

Duyên gắn bó với lực lượng Công an Nhân dân

Ông cho biết, khi cách mạng Tháng 8 thành công, ông mới 15 tuổi, đã tham gia tổ chức hướng đạo sinh do nhà cách mạng Hoàng Đạo Thúy tổ chức.

"Gia đình tôi có truyền thống cách mạng, cha và anh trai đều tham gia cách mạng nên lúc đó dù tuổi còn trẻ nhưng tôi sớm thấm nhuần, hưởng ứng và tham gia rất sôi nổi phong trào cách mạng", ông nói.

Cha mẹ ông sinh được 4 người con. Người anh cả hoạt động trước cách mạng tháng 8/1945. Khi kháng chiến toàn quốc toàn quốc bùng nổ (tháng 12/1946), người anh cả là vệ quốc quân chiến đấu ở Hải Phòng. Năm 1948, người anh này hy sinh khi mới 22 tuổi.

Năm 16 tuổi, ông Lai học hết hệ đệ nhị tại trường Bonnal (Hải Phòng, nay là Trường THPT Ngô Quyền). Sau đó, ông được các cán bộ ở xã giao dạy bình dân học vụ và phụ trách thiếu nhi của xã. Năm 1949, anh họ của ông đang làm công an ở Hà Nam đã giới thiệu ông tham gia công tác công an, đấu tranh với tội phạm và ông đồng ý.

Tháng 4/1949, cuộc đời của thanh niên Phan Văn Lai bước sang một trang mới, là “cơ duyên” để rồi ông gắn bó cả cuộc đời gắn bó với lực lượng Công an Nhân dân. “Khi tôi mới tham gia lực lượng Công an, các hoạt động chống Pháp diễn ra rất mạnh mẽ. Ông Trần Lung, Trưởng ty Công an tỉnh Hà Nam, xem hồ sơ thấy tôi từng học ở trường Bonnal, liền hỏi vài câu tiếng Pháp để thử. Thấy tôi trả lời được, ông liền nhận ngay làm thư ký cho ông", Thiếu tướng Phan Văn Lai nhớ lại.

Chưa đầy 1 năm sau, với lý lịch tham gia cách mạng từ năm 1946, ông được kết nạp vào Đảng. Đến nay, ông đã 75 năm tuổi Đảng.

Năm 1951, khi Hà Nam bị địch tạm chiếm, Tỉnh ủy giao công an chỉ đạo trong vùng địch hậu, mở rộng vùng du kích và căn cứ du kích. Công an lập “Đội Thiết Dũng” chuyên làm nhiệm vụ này. Kể từ đó, ông Lai cùng người thủ trưởng của mình vào hoạt động địch hậu từ 1951 đến 1954, trải qua nhiều trận càn ác liệt, lập nhiều thành tích trong chiến đấu.

Ông kể, trong những năm kháng chiến chống thực dân Pháp, đáng nhớ nhất là hoạt động bí mật trong vùng địch hậu. Khi đó, ông đi đến đâu cũng phải đào hầm bí mật để phòng khi địch càn.

"Đào hầm bí mật phải chọn gần ao, vì đất sau khi đào xong đổ xuống ao để “xóa dấu vết”. Mỗi lần chuyển địa điểm lại phải đào hầm mới, việc đào hầm rất vất vả, đòi hỏi sức khỏe, tinh thần quyết tâm rất cao”, Thiếu tướng Phan Văn Lai nhớ lại.

Sau kháng chiến chống Pháp, năm 1956, trong cải cách ruộng đất gia đình vợ ông rơi vào vòng xoáy oan nghiệt. Mẹ vợ bị quy là địa chủ, anh "đồng hao" nguyên là Bí thư chi bộ thời chống Pháp ở xã bị gán tội là “Bí thư Quốc Dân Đảng”. Vợ ông, từng được tuyển vào ngành công an từ năm 1955, cũng bị đình chỉ công tác. Khi sửa sai, mẹ vợ được xác nhận chỉ là trung nông, người anh đồng hao được phục hồi.

Năm 1962, Bộ Công an phát động phong trào tình nguyện vào Nam phục vụ chiến trường. Ông đăng ký ngay. Từ 6 người ở Hà Nam ra Hà Nội dự tuyển, qua những vòng kiểm tra ý chí, sức khỏe, chỉ còn 3 được chọn.

"Lúc bấy giờ ở quê, mẹ già một mình, hai em thì mỗi người một ngả, một vào bộ đội, một làm công nhân. Vợ trẻ phải gồng gánh 3 con nhỏ: Đứa lớn mới 5 tuổi, đứa thứ hai 3 tuổi, đứa út chưa cai sữa", ông Lai nhớ lại và kể về hành trình 12 năm ông vắng bóng quê nhà để vào chiến trường Huế. Trong 12 năm đó, người vợ của ông vừa làm mẹ, vừa làm cha, chống chọi mọi thiếu thốn, hiểm nguy của bom đạn và nỗi nhớ.

Vào chiến trường, ông được phân công phụ trách Văn phòng An ninh tỉnh Thừa Thiên, sau đó là Bí thư Đảng ủy Công an tỉnh (1965-1966), rồi Chánh Văn phòng, Phó Bí thư Đảng ủy Ban An ninh Khu Trị Thiên - Huế (1967).

Từ nghỉ ở “chung cư hàng bàn” đến bài chắp bút cho Bộ trưởng

Năm 1976, ông rời chiến trường trở về Bộ Công an công tác. Sau một thời gian, ông được bổ nhiệm làm Vụ phó Vụ Nghiên cứu Tổng hợp (nay là Văn phòng Bộ Công an). Năm 1981, ông được bổ nhiệm Vụ phó Vụ Tổ chức Cán bộ. Đặc biệt, dù là cấp phó, ông vẫn được bầu làm Bí thư Đảng ủy. Đến năm 1982, ông được bầu vào Ban Chấp hành và Ban Thường vụ của Tổng cục Xây dựng Lực lượng.

Năm 1988, ông Lai đã được bổ nhiệm Phó Tổng cục trưởng Tổng cục Xây dựng Lực lượng. Năm 1990, khi Nhà nước thành lập hệ thống thanh tra, ông trở thành Chánh Thanh tra đầu tiên của Bộ Công an. Ông giữ chức vụ này đến khi nghỉ hưu năm 1996.

Nhớ lại thời gian công tác ở Vụ Nghiên cứu Tổng hợp, ông kể: "Từ chiến trường về công tác ở Bộ, có một khoảng hẫng hụt, do đó tôi xác định chỉ tự học mới bù đắp được". Ông xin lãnh đạo được ở luôn trong cơ quan, biến bàn làm việc thành giường ngủ (anh em gọi vui là ở "chung cư hàng bàn"), ban ngày làm việc, ban đêm nghiên cứu tài liệu, từ báo cáo, tổng kết đến văn bản chỉ đạo của Chính phủ. Nhờ sự miệt mài ấy ông đã hòa nhập tốt với công việc mới, được lãnh đạo Bộ tin tưởng giao những nhiệm vụ quan trọng.

Có lần, Bộ trưởng Phạm Hùng (sau này là Chủ tịch Hội đồng Bộ trưởng – nay gọi là Thủ tướng Chính phủ) cần bài chỉ đạo toàn lực lượng ngay trước thềm Đại hội VI. Khi đó, Vụ trưởng Vụ Tổ chức giao ông chắp bút bài phát biểu cho Bộ trưởng.

“Lúc đó tôi cũng rất ngại, vì viết cho ông Phạm Hùng yêu cầu rất cao, rất khó viết. Ngoài nội dung, tôi phải kỹ từng câu chữ, từng dấu chấm, dấu phẩy", ông Lai kể.

Lần viết bài đó, ông Lai đã thức đêm nghiên cứu các tài liệu rồi tập trung cao độ để chắp bút. Đến sáng hôm sau, khi bản thảo được gửi lên Bộ trưởng Phạm Hùng, ông đọc bản thảo rồi gật đầu, chỉ gạch ra vài chữ để sửa. “Lúc đó tôi mới thở phào nhẹ nhõm”, ông Lai nhớ lại.

Nhân văn trong từng quyết định

Năm 1990, Thiếu tướng Phan Văn Lai được bổ nhiệm chức Chánh Thanh tra Bộ Công an. Trên cương vị này, ông kiên định một nguyên tắc: Xử lý nghiêm minh nhưng phải có lý có tình. Ông kể từng minh oan cho giám thị trại giam vì chuyện bán than, phân bón để nuôi phạm nhân, bởi lúc đó hoàn cảnh quá khó khăn, gạo nấu cho phạm nhân không có nên anh em phải bán than và phân bón, là 2 thứ trong trại giam nhiều dùng không hết để mua gạo nuôi phạm. Ông chia sẻ, điều này nếu về lý thì sai, nhưng về tình thì lại hợp lý.

"Thời gian đó kinh tế khó khăn lắm, cán bộ làm kinh tế phụ để duy trì hoạt động cho đơn vị là sai. Nhưng thời đó, với khẩu hiệu “tự cứu lấy mình” nhưng không cho anh em làm thì sao mà cải thiện cuộc sống được. Trước những sự việc như vậy tôi quan điểm rằng xử lý nhưng làm sao phải thấu tình, đạt lý”, ông tâm sự.

Ông kể thêm câu chuyện về doanh nhân Dũng "lò vôi" (ông Huỳnh Uy Dũng - ngày trước từng là công an. “Khi được hỏi, Dũng chia sẻ làm kinh tế phụ để có tiền chứ khó khăn quá, như vậy mới giúp anh em công an ở tỉnh Sông Bé cải thiện bữa trưa”, Tướng Lai nhớ lại.

Ông quan niệm, ngành thanh tra phải phòng ngừa là chính, vi phạm phải xử lý nghiêm minh nhưng phải có lý, có tình là vậy.

"Nhà tôi có 2 mẹ con là anh hùng"

Nhắc đến truyền thống gia đình, ông kể mẹ ông tuy khá giả và phải nuôi 4 người con, nhưng cụ đã bỏ lại tất cả để đi theo kháng chiến. Các con của cụ người vào bộ đội, người trở thành công an. Trong cuộc kháng chiến chống Pháp, người anh cả hy sinh. Đến thời chống Mỹ, cả 2 người em cùng vào chiến trường.

"Đưa 3 con của mình chiến trường là chấp nhận rồi, nhưng mẹ tôi vẫn kiên trung, một lòng nuôi con để cống hiến cho đất nước", ông Lai kể và cho biết chính vì những sự hy sinh đó, cụ đã được Nhà nước phong tặng Danh hiệu Mẹ Việt Nam Anh hùng.

Ông dí dỏm nói thêm: “Nhà tôi còn một ‘Anh hùng’ nữa. 12 năm tôi đi chiến đấu ở chiến trường miền Nam, vợ ở nhà vừa chăm sóc mẹ chồng chu đáo, vừa nuôi dạy 3 con ăn học nên người, đúng như 8 chữ vàng mà Bác Hồ dành tặng người phụ nữ Việt Nam “Anh hùng – Bất khuất – Trung hậu – Đảm đang”. Các con tôi sau này cũng làm công an, người con trai cả khi còn công tác cũng có cấp hàm thiếu tướng, 2 người có cấp hàm tá (hiện tất cả đã nghỉ hưu)”.

Ở tuổi 95, Thiếu tướng Phan Văn Lai vẫn hàng ngày cặm cụi để hoàn thiện cuốn hồi ký về đời mình, về những năm tháng gắn bó với lực lượng Công an Nhân dân.

Nhìn lại 80 năm chiến đấu, trưởng thành và phát triển của lực lượng công an nhân dân, với cương vị là người tham gia vào lực lượng từ những ngày còn non trẻ, ông bày tỏ: "Tôi đã cao tuổi, thuộc diện lão thành, nhưng rất mừng và phấn khởi khi thấy lực lượng Công an nói riêng và đất nước nói chung đang ngày càng đổi mới mạnh mẽ để bước vào kỷ nguyên mới, kỷ nguyên hùng cường, thịnh vượng”.

Thiếu tướng Phan Văn Lai, Anh hùng lực lượng vũ trang nhân dân hiện nay đang là Trưởng Ban Liên lạc cán bộ Công an chi viện chiến trường miền nam thời kỳ kháng chiến chống Mỹ, cứu nước.

×