Sau hành trình đưa trái sầu riêng qua cửa khẩu Tân Thanh (Lạng Sơn), chúng tôi liên lạc lại với những nông dân ở miệt vườn Cai Lậy (Tiền Giang) – những người đứng đầu trong chuỗi giá trị sầu riêng tỷ đô. Lúc này, mùa sầu trái vụ đã vào cao điểm thu hoạch.

Nông dân Huỳnh Công Danh ở ấp Phú Hòa (Cai Lậy, Tiền Giang) vui mừng thông báo, 80 cây sầu riêng trên 3 công đất cho gia đình thu nhập khoảng 600 triệu đồng. Đây là doanh thu mơ ước với nhiều gia đình nông dân, nhưng để có được số tiền đó, ông Danh đã đổ mồ hôi, sôi nước mắt mấy năm trời.

Ông Danh nhẩm tính công chăm sóc, lên luống, đắp đất, mua giống cây, thuốc, phân bón, điện, nước, … rồi cười: "Tính ra không được đáng kể, nhưng có lãi là vui rồi. Chỉ mong trời chiều lòng người, không nắng gắt, mưa nhiều, hạn mặn không xâm nhập".

Còn tại nhà bà Dũng ở xã Long Khánh, hàng chục công nhân tấp nập đi đi lại lại đẩy những xe rùa đầy ắp quả sầu qua cầu bê tông để chuyển lên xe tải. Một vụ mùa bội thu với gia đình bà Dũng.

Vào ngày nghỉ nên con gái bà Dũng cũng phụ giúp mẹ thu hoạch sầu riêng. Mỗi quả sầu có mẫu mã, cân nặng khác nhau sẽ được các thương lái phân loại sau. Còn tại vườn, bà Dũng bán giá 145 nghìn đồng/kg với loại A hoặc bán cả vườn (bán xô) giá 80 nghìn đồng/kg.

Với 4 công đất, gia đình bà Dũng ban đầu dự kiến thu hoạch khoảng 9 tấn sầu riêng trái vụ nhưng do ảnh hưởng của thời tiết, khí hậu và việc chăm sóc cây chưa tốt nên sản lượng thực tế giảm nhiều. "Nhưng bán đổ xô, gia đình cũng lời khoảng 240 triệu đồng",

Theo bà Dũng, những năm gần đây hầu như toàn bộ người dân trong xã chuyển đổi nhiều loại cây trồng khác sang trồng sầu riêng bởi những năm gần đây quả sầu cho thu nhập cao, nhiều hộ dân nghèo có của ăn, của để, xây cất được nhà cao cửa rộng nên nhiều hộ dân khác đã làm theo.

Đầu mùa vụ, nông dân Trần Văn Nhật ở ấp Hiệp Ninh (xã Hiệp Đức, huyện Cai Lậy, tỉnh Tiền Giang) tổ chức tiệc cùng bà con, bạn bè mừng sầu riêng được giá diễn ra từ cả tuần trước khi vườn được thu hoạch. Vườn sầu nhà ông được các thương lái nườm nượp vào hỏi mua. Cả vườn sau đó được chốt giá, với sầu Monthong loại A, ông Nhật bán được với giá 120 nghìn đồng/kg. 

100 cây sầu riêng trên diện tích 5 công đất, năm nay ông thu hoạch lần đầu được 70 cây. Còn bên rìa quốc lộ, gia đình ông có một vườn nữa thu hoạch lần thứ hai. Trong lúc trò chuyện, ông Nhật vẫn nhận được thêm các cuộc gọi của thương lái hỏi mua vườn sầu. Mỗi người trả một giá khác nhau. 

"70 cây dự kiến được khoảng 4 tấn, thu hơn 500 triệu đồng. Vì rụng nhiều quá, nếu không được nhiều hơn thế. Có những gia đình ở đây trồng lúc ra quả nhiều mà rụng hết cả vườn", ông Nhật nói.

Gần một tháng sau, khi tôi liên lạc lại, ông Nhật chia sẻ vườn sầu riêng bán được đúng như dự kiến. Sản lượng 4 tấn, thu về hơn 500 triệu đồng, trừ đi chi phí, ông Nhật có lời tiền trăm triệu. 

Giá sầu riêng lên xuống thất thường, tùy vào chất lượng và mối lái trả giá. Ví dụ, sầu riêng Ri6 và Monthong mới hôm trước giá 110 nghìn đồng/kg, đến vài hôm sau thương lái chỉ trả 95 nghìn đồng/kg. Nhưng đến cuối vụ, sầu riêng đẹp, chất lượng tốt lại lên giá. 

Những nông dân ở ấp Hiệp Ninh đa phần là thành viên của một HTX chuyên hoạt động dịch vụ trồng trọt, thu mua xuất khẩu sầu riêng tươi và đông lạnh. Nhưng theo ông Nhật, thành viên trong HTX giúp nhau kinh nghiệm trồng trọt, còn kết nối thu mua, nông dân chủ động làm. Thương lái đến vườn trả được giá có lãi, là bán. 

Sau vụ thu hoạch, ông Tư ở ấp Phú Hưng (xã Phú Quý, huyện Cai Lậy, tỉnh Tiền Giang), cũng vui nhưng không bằng những gia đình khác. 

Năm nay quả sầu riêng nhà ông Tư không đạt sản lượng, chất lượng như mong muốn. Nhiều quả không đạt bởi quá bé, thương lái đến tận vườn cắt đều chê, đó là chưa kể đến chất lượng, có rất nhiều quả sầu riêng nhà ông Tư thương lái chỉ trả 40.000 đồng/kg bằng 1/3 so với thị trường.

"Nhưng năm gần đây lúc được mùa lúc thất thu, năm nay ít hơn năm ngoái đôi chút. Năm ngoái với 5 công đất được 11,8 tấn, năm nay 5 công đó chỉ được 9 tấn. Chi phí chăm sóc làm 5 công đất mất khoảng 240 triệu đồng. Nếu chăm sóc tốt thì mỗi công đất lãi khoảng 250 triệu đồng, còn chăm sóc không tốt được lãi khoảng 170 triệu đồng" - ông nông dân nhẩm tính.

Sản lượng giảm nhưng ông Tư vẫn cười xòa, bởi năm ngoái trồng được nhiều giá chỉ có 70 nghìn đồng/kg đã có lời vài trăm triệu. Năm nay, giá cao nên lãi còn nhiều hơn năm ngoái. "Có năm được, có năm thất, trồng sầu thu nhập hơn trồng lúa, trồng mít, đủ tiền sinh hoạt gia đình, cho con cái ăn học và mình thì ăn nhậu nữa chớ", ông Tư cười vui. 

Năm qua, nông dân trồng sầu riêng ở ĐBSCL, Tây Nguyên, Đông Nam Bộ và một số khu vực khác đã góp công, góp sức để sản lượng sầu riêng cả nước đạt 1,2 triệu tấn (tăng 39% so với năm 2022), đưa loại quả này thành trái cây chủ lực trong xuất khẩu với giá trị ước đạt 2,3 tỷ đô la.

Trong giấc mơ triệu phú sầu riêng, vẫn có những tiếng nấc nghẹn và lo lắng suy tư của người nông dân. Chúng tôi đến cù lao Tân Phong (Cai Lậy, Tiền Giang), một trong những địa bàn sản xuất sầu riêng chuyên canh nổi tiếng của tỉnh Tiền Giang. Vượt qua nỗi đau do hạn mặn cách đây gần 3 năm, màu xanh của những cây sầu riêng đang trở lại với cù lao này. 

Ông Nguyễn Hoàng Phong cả đời gắn bó với cù lao Tân Phong. Quả sầu riêng từng giúp ông và nhiều gia đình ông dân khác ở cù lao này đổi đời. Ông cũng từng là "triệu phú sầu riêng", nhưng giờ gần như tay trắng, phải gây dựng lại từ đầu.

Ông Phong bảo: "Trước đây, mỗi năm nhà tôi thu hoạch khoảng 6 tấn sầu riêng, thu nhập khoảng 600 triệu đồng".

Ấy thế, mùa hạn mặn 2021, hơn 100 cây sầu riêng đã được thu hoạch có biểu hiện khác lạ. Lá vàng, vỏ cây đổi màu, quả héo khi chưa đầy một tháng nữa đến vụ thu hoạch. Điều không mong muốn nhất đã xảy đến, vườn cây bị nước mặn xâm nhập. 

Ông Phong cùng gia đình thuê cả sà lan chở nước ngọt để chữa nhưng không cứu được cây. Ông nông dân khóc không ra nước mắt khi phải thuê người về cưa bỏ những cây bị hỏng. "Từ mỗi năm thu nhập mấy trăm triệu đồng trở về tay trắng, hàng trăm triệu đồng tiêu tan theo đợt hạn mặn", ông Phong nói. Nỗi đau ngày đó còn nhân đôi khi ông Phong và nhiều hộ dân khác ở Tân Phong cùng nhau đi mua giống mít Thái về trồng thay thế, nhưng giống cây không tốt, mấy năm chưa ra trái. 

Năm nay, ông Phong quyết định cải tạo đất, trở lại với giấc mơ sầu riêng. Ông Phong kỳ vọng, nếu kiên trì cải tạo đất bị nhiễm mặn vẫn có thể trồng lại được sầu riêng, vài năm nữa có thu nhập.

"Giờ không trồng sầu riêng biết trồng cây gì, giá cả hiện nay không có cây nào hấp dẫn bằng cây sầu riêng cả. Chết tới đâu trồng tới đó, chứ giờ biết làm sao? – ông Phong ngẩng mặt lên nhìn trời, vừa hỏi.

Sống cùng cù lao với ông Phong, ông Hà Quốc Quân, là giáo viên, khi thấy bà con ăn nên làm ra nhờ sầu riêng cũng tham gia để có cơ hội thành triệu phú sầu riêng. Nhưng vào đợt hạn mặn 2020 - 2021, 200 cây sầu riêng ông trồng đã "chết đứng" toàn bộ bởi hạn mặn.

"Cây chết, cuộc sống khó khăn, đứa con đang học đại học đã nghĩ đến bỏ dở giữa chừng. Tôi phải nhờ hỗ trợ vay vốn từ ngân hàng Agribank 50 triệu đồng mới có tiền trang trải" – ông Quân nhớ lại.

Ông Quân đã trồng lại sầu riêng trên diện tích cây chết từ 3 năm trước, với những nỗi lo thắc thỏm: "Gần đây thấy thông báo hạn mặn sắp đến, chính quyền cũng đã bàn cách ngăn mặn, không biết số cây sầu riêng đang tuổi phát triển có đủ sức chống chọi với thiên tai, hạn mặn hay không".

Những hộ gia đình ở Tân Phong, Ngũ Hiệp từng mất trắng vì sầu riêng, từng bước vực dậy với niềm tin vào loại trái cây đang đứng đầu bảng xuất khẩu của Việt Nam. Đối mặt với rủi ro, bà con vẫn sẵn sàng khai tử các loại cây trồng khác như mít, dừa, xoài, chanh để đưa sầu riêng tỷ đô vào thế chỗ. 

Sầu riêng được mở rộng diện tích mỗi ngày, người nông dân bất chấp rủi ro để trồng loại cây "vua xuất khẩu" ở những khu vực dễ chịu tổn thương bởi thiên tai, biến đổi khí hậu. 

Theo báo cáo mới nhất của Bộ NNPTNT, dự kiến năm 2024 diện tích trồng sầu riêng sẽ tăng 130 nghìn ha, sản lượng đạt 1,2 triệu tấn. Để đạt được các mục tiêu sản lượng, chất lượng rau quả, Bộ NNPTNT yêu cầu tổ chức trực ban theo dõi chặt chẽ diễn biến tình hình thời tiết, nguồn nước, khí tượng thủy văn;triển khai quyết liệt các giải pháp cấp bách phòng, chống hạn hán, xâm nhập mặn, không để thiếu nước cho sinh hoạt và ảnh hưởng tới sản xuất. 

Trao đổi với phóng viên Báo NTNN/Dân Việt, TS Phan Việt Hà, Phó Viện trưởng Viện Khoa học Kỹ thuật Nông Lâm nghiệp Tây Nguyên, người từng có nhiều năm nghiên cứu về cây sầu riêng cho biết, cây sầu riêng mới phát triển và phát triển nóng và chưa có quy hoạch một cách hợp lý. Hiện tại chủ yếu là các địa phương có khuyến cáo riêng đến bà con nông dân.

Theo TS Phan Việt Hà, hiện nay điện tích sầu riêng trên cả nước khá lớn, riêng khu vực Tây Nguyên khoảng 50.000 ha, nếu diện tích này ổn định, người dân chăm sóc tốt một năm có thể sản xuất ra được triệu tấn sầu riêng, nếu so cán cân nhu cầu của Trung Quốc là lượng 1 triệu tấn này là rất nhỏ.

"Để thu hoạch được một triệu tấn sầu riêng trong vòng 3 tháng rất khó, kể cả một vài doanh nghiệp đã đầu tư kho lạnh, phải dự trữ lượng lớn hơn nhiều, đó là điều phải xem xét" – TS Phan Việt Hà lo lắng.

Hiện nay một số nơi trồng sầu riêng không phải giống sầu riêng xuất khẩu và một số vùng trồng xen canh không có mã số vùng trồng cũng rất khó xuất khẩu, không đủ tiêu chuẩn xuất khẩu.

Khi quả sầu riêng được giá, bà con đã "bóc lột" cây để lại nhiều quả, sử dụng nhiều phân hóa học, ảnh hưởng của biến đổi khí hậu, thời tiết cũng là ảnh hưởng ít nhiều đến chất lượng của quả sầu riêng xuất khẩu.

Thêm nữa, phát triển sầu riêng ồ ạt và thay thế dần dần diện tích cà phê thành vùng chuyên canh sầu riêng, về lâu dài sẽ xảy ra nhiều nguy cơ, rủi ro nên cần đa dạng hóa các sản phẩm nông nghiệp. Đặc biệt, hiện nay cà phê nước ta xuất khẩu đến 80 nước trên thế giới. Trong khi đó, sầu riêng xuất khẩu 95% là sang Trung Quốc.

Theo TS Phan Việt Hà, để phát triển sầu riêng bền vững cần có quy hoạch vùng trồng, nên phát triển ở vùng đã hình thành hệ thống hậu cần, logistic, kho bãi, đầu mối thu mua, còn vùng sâu vùng xa thì trồng xen canh để đa dạng hóa sản phẩm.

Còn ông Vũ Đức Côn - Phó Giám đốc Sở NNPTNT tỉnh Đắk Lắk - Chủ tịch Hiệp hội Sầu riêng tỉnh Đắk Lắk cho rằng hiện nay để xuất khẩu trái sầu riêng tươi, chính ngạch điều kiện cần phải có mã số vùng trồng, nhưng bất cập là mới cấp cho vùng trồng thuần. Đây cũng là vấn đề cơ quan chuyên môn từ bộ đến tỉnh cũng biết và đang tìm cách khắc phục. 

Về việc bà con trồng ồ ạt, phát triển diện tích sầu riêng quá nóng và sản lượng sầu riêng vượt quá mục tiêu đề ra đến năm 2030 cũng là một vấn đề. Tuy nhiên, ông Côn cho rằng vẫn có thể tiêu thụ được hết sầu riêng.

Theo ông Côn, sầu riêng Việt Nam rải vụ từ Tây Nam Bộ đến Tây Nguyên gần như quanh năm. "Chúng ta đang đàm phán với Trung Quốc cho nhập trái bóc múi, đông lạnh và đẩy mạnh chế biến, mở rộng thị trường khác lớn như Ấn Độ. Thời điểm này và vài năm nữa sản lượng sầu riêng tăng lên nhưng dư địa xuất khẩu vẫn rất lớn" – Chủ tịch Hiệp hội sầu riêng Đắk Lắk kỳ vọng.

Điều khiến ông Côn lo ngại nhất là quy trình để tạo ra những trái sầu riêng đạt chất lượng xuất khẩu. "Cây trồng trên quy mô lớn cần phải được quản lý chặt chẽ từ khâu chăm sóc, sử dụng thuốc bảo vệ thực vật, nguồn nước để tưới cho cây, cần đáp ứng được nhiều tiêu chí để xuất khẩu. Thậm chí, nếu chưa xuất khẩu được, người dân trồng hoặc khâu chế biến cũng nên dần thực hiện đúng, đủ các tiêu chí để tạo thành thói quen, tính chuyên nghiệp trong sản xuất", ông Côn nói. 

Còn đối với tình trạng tranh mua, tranh bán, thậm chí là ăn cắp mã số vùng trồng, qua trao đổi với Dân Việt, đại diện Cục Bảo vệ Thực vật (Bộ NNPTNT) cho rằng cần có chế tài xử phạt để răn đe, nếu không sẽ ảnh hưởng đến thị trường xuất khẩu. 

Trao đổi với Dân Việt, ông Nguyễn Quang Hiếu - Trưởng phòng Hợp tác quốc tế, Cục Bảo vệ thực vật cho biết, Thứ trưởng Bộ NN&PTNT Hoàng Trung cũng rất bức xúc về thực trạng "ăn cắp" mã số vùng trồng như hiện nay. 

Tuy nhiên, ngoài quy định tại Điều 64 Luật Trồng trọt 2018 quy định về Quản lý và cấp mã số vùng trồng, hiện nay vẫn còn thiếu hành lang pháp lý cho công tác quản lý mã số vùng trồng, chưa có quy định cụ thể về cơ sở đóng gói và văn bản quy định xử phạt các vị phạm về mã số vùng trồng. Do đó, tất cả vẫn trông chờ vào sự tự nguyện của cá nhân, tổ chức triển khai theo yêu cầu của nước nhập khẩu và hướng dẫn của phía cán bộ ngành bảo vệ thực vật. "Nhưng chỉ chờ vào sự tự nguyện mà không có chế tài xử phạt thì sẽ không đủ sức răn đe", ông Hiếu cho hay.

Theo ông Hiếu, cần đầy nhanh tiến độ soạn thảo và trình Chính phủ ban hành 2 Nghị định gồm: Nghị định hướng dẫn cấp và quản lý mã số vùng trồng và Nghị định quy định xử phạt vi phạm hành chính liên quan tới mã số vùng trồng. 

"Chỉ khi có đủ các hàng lang pháp lý này thì mới đủ cơ sở để các cơ quan chức năng, đặc biệt là cán bộ của ngành kiểm dịch thực vật tại địa phương kiểm soát tốt hơn mã số vùng trồng, chấm dứt tình trạng "ăn cắp" mã số vùng trồng như hiện nay", ông Hiếu khẳng định.

Tại Hội nghị Thủ tướng đối thoại với nông dân được tổ chức cuối năm 2023, người đứng đầu Chính phủ nhấn mạnh muốn giữ được thị trường xuất khẩu, bà con phải giữ và sản xuất đạt yêu cầu của thị trường, từ chất lượng cao đến mẫu mã, bao bì, truy xuất. Thủ tướng đã dẫn chứng câu chuyện về sầu riêng để minh chứng cho điều này. 

"Trái sầu riêng hiện nay của Việt Nam đang phát triển tốt, xuất khẩu nhiều, nhưng nếu chủ quan đưa sản phẩm kém vào sẽ làm ách tắc ngay, gây nguy hiểm cho thị trường, mất uy tín với bạn hàng", Thủ tướng khuyến nghị với ngành nông nghiệp.