Một sáng tháng Chạp, sương còn vương trên ngọn lúa, người làng đã ra đồng. Cánh đồng ven sông Tiền hiện lên trong cái se lạnh rất nhẹ, rất vừa. Gió thoảng qua bờ rào dâm bụt, lùa qua hàng tre già, mang theo mùi khói bếp và tiếng rao bánh quê đầu xóm

Bà cụ ngồi trước hiên nhà lợp ngói móc, tay đan chiếc rổ tre như đã mấy chục năm nay vẫn thế. Không vội, không nhiều lời. Có người hỏi: “Bà còn đan nữa sao?”.

Bà không ngơi tay: “Ờ, còn mắt còn tay, còn sợi tre là còn đan. Cái nghề này không nuôi giàu, nhưng giữ được mình. Giữ được làng. Giữ lại một thứ mà tụi nhỏ giờ hay quên lắm, đó là ký ức”.

Có người cho rằng, làng quê là nơi để nhớ. Nhưng nếu chỉ nhớ mà không giữ, thì ký ức cũng sẽ phai. Có người khác lại bảo, di sản là thứ thuộc về quá khứ. Nhưng nếu cứ để quá khứ ngủ yên, thì hiện tại sẽ trôi tuột như nước qua kẽ tay.

Làng nào rồi cũng có người đi xa. Nhưng không có nghĩa là làng biến mất. Làng vẫn còn trong từng món bánh truyền thống, trong câu hò mẹ ru con, trong ngôi đình đã bạc màu sơn nhưng chưa hề bạc nghĩa.

Có lần, một cậu thanh niên bảo: “Ở quê giờ khó sống. Không ai làm nghề cũ nữa. Trai trẻ rời làng đi hết rồi”. Nhưng rồi chính cậu, sau một chuyến về thăm quê, lại đứng ra mở một kênh YouTube kể chuyện làng mình. Câu chuyện về chiếc cối đá xay bột, về giếng làng nước mát quanh năm, về phiên chợ chỉ nhóm buổi sáng ngày rằm…

Và rồi cậu gọi đó là “gia tài của ký ức”.

Di sản nông thôn không nằm trong bảo tàng.

Nó sống trong lòng người. Trong cách cư xử tử tế, trong nét mộc mạc của mái ngói rêu phong, trong tinh thần “làm gì cũng nghĩ cho xóm làng trước đã”.

Càng bước vào thời đại số, càng thấy rõ có những giá trị không thể thay thế bằng công nghệ.

Giọng nói quê hương không thể thay bằng bản dịch.

Món bánh của mẹ không thể bán trên sàn thương mại điện tử.

Và cây bàng đầu ngõ, nơi từng khắc tên bao thế hệ học trò, không thể được lưu trữ bằng ảnh số.

Nhiều quốc gia đã làm được điều ấy.

Tại đất nước mặt trời mọc, làng cổ trở thành điểm đến du lịch hàng đầu, không phải vì mới, mà vì họ giữ được cái cũ. Mỗi mái nhà, mỗi hàng rào, mỗi bậc thềm đều là một phần của câu chuyện sống. Người dân không rời bỏ làng, vì làng tạo ra việc làm, giữ lại bản sắc, trao cho họ niềm tự hào, nơi người dân vừa sinh sống, vừa mở homestay, bán đặc sản, dạy làm đồ thủ công. Chính quyền không làm thay, mà hỗ trợ về luật, bảo tồn vật liệu, quy hoạch hài hoà.

Tại xứ sở Kim chi, những đứa trẻ học cách nấu món ăn truyền thống, làm giấy truyền thống, viết thư pháp, không phải để trở thành nghệ nhân, mà để hiểu cội rễ của chính mình. Không cần cao siêu. Chỉ cần sống gần với ký ức. Không gian di sản được “giáo dục hoá”, tạo nên hệ sinh thái học tập liên thế hệ. Di sản không bị “đóng băng” trong bảo tàn, mà trở thành phòng học, xưởng thực hành, sân chơi sáng tạo.

Ở đất nước đã để lại chúng ta nhiều di sản kiến trúc, mỗi ngôi làng được coi là một thương hiệu. Là nơi để sống và để kể. Sản phẩm địa phương, lễ hội, ẩm thực… trở thành tài sản kinh tế, nhưng vẫn giữ được hồn làng, mỗi làng có logo, bộ nhận diện riêng, hệ thống truyền thông toàn quốc. Làng không chỉ giữ được mình – mà còn xuất khẩu bản sắc ra thế giới.

Còn chúng ta có thể làm được không?

Ở miền Tây, có làng giữ được nghề làm bánh lá dừa.

Ở miền Trung, có làng vẫn hát bài chòi mỗi dịp lễ hội.

Ở miền Bắc, có làng còn thầy đồ viết thư pháp cho học trò trước kỳ thi.

Nhưng cũng có nơi, giếng làng bị lấp, cổng làng bị phá, lễ hội bị thay bằng sự kiện thương mại.

Có nơi, trẻ không biết gọi tên cây quê, không biết phân biệt lúa mùa với lúa vụ, không còn nghe được tiếng mẹ kể chuyện ông bà.

Giữ di sản - không phải để hoài cổ.

Giữ di sản - là để phát triển có bản sắc.

Giữ làng  - không phải để giữ cái cũ.

Giữ làng - là để kiến tạo tương lai từ gốc rễ.

Bởi một cánh đồng lúa xanh, một ao cá đầu làng, một bài dân ca ngắt nhịp, có thể là giải pháp cho du lịch cộng đồng, cho OCOP, cho nông nghiệp sinh thái, cho nền kinh tế văn hoá đang đòi hỏi bản sắc rõ ràng.

Vậy nên…

Hãy để người già kể chuyện quê, người trẻ kể chuyện làng trên nền tảng số.

Hãy để nghề cũ sống lại trong mô hình mới như lớp học di sản, hội quán cộng đồng, sản phẩm kể chuyện.

Hãy để mỗi ngôi làng có một cuốn “hộ chiếu ký ức”, có bản đồ di sản sống, có những con người hiểu rằng: “Mình không chỉ sống trên đất, mà còn sống trong lớp đất của bao thế hệ trước để lại”.

Nếu ai đó hỏi: “Phát triển nông thôn bắt đầu từ đâu?”

Câu trả lời có thể là: bắt đầu từ việc giữ làng.

Không có tương lai bền vững nếu hiện tại chối bỏ ký ức.

Không có bản sắc quốc gia nếu làng quê bị xóa nhòa.

Giữ làng - là giữ lại chính mình.

Giữ di sản - là giữ ngọn lửa thắp sáng con đường phía trước.

Và rồi, khi con cháu mai này trở về, không cần bản đồ, không cần tìm tên làng trên mạng, chỉ cần ngửi mùi khói bếp, nghe tiếng gà trưa, cũng đủ biết mình đã về tới quê nhà.

×