Ván cờ cuối cùng ở Ukraine

Chiến trường khốc liệt ở miền đông Ukraine. Ảnh Reuters

"Tôi phải nói rằng tình hình đang thay đổi đáng kể. Có sự chuyển động trên toàn bộ tiền tuyến mỗi ngày", Tổng thống Nga Vladimir Putin tuyên bố tại cuộc họp báo cuối năm vào tháng 12. 

Ở miền đông Ukraine, quân Nga đang dần dần tiến quân qua những cánh đồng rộng lớn của Donbass, bao vây và áp đảo các làng mạc và thị trấn.

Một số thường dân đang chạy trốn trước khi chiến tranh đến với họ. Những người khác chờ cho đến khi đạn pháo nổ khắp xung quanh họ mới đóng gói những đồ đạc họ có thể mang theo và lên tàu và xe buýt đến nơi an toàn hơn về phía tây.

Nga đang giành được nhiều lợi thế nhanh hơn bất kỳ thời điểm nào kể từ khi phát động cuộc chiến vào tháng 2/2022. Khi cuộc chiến bước vào năm thứ ba, với thiệt hại ước tính lên tới một triệu người bao gồm người thiệt mạng hoặc bị thương, Ukraine dường như đang thua cuộc.

Trong khi đó, tại Washington xa xôi, tổng thống Mỹ đắc cử Donald Trump, một người khó đoán, không nổi tiếng vì tình yêu dành cho Ukraine hay cho nhà lãnh đạo Zelensky, sắp nhậm chức tại Nhà Trắng vào ngày 20/1.

Liệu năm 2025 có thực sự là năm mà cuộc xung đột tàn khốc này ở châu Âu cuối cùng cũng kết thúc không - và nếu vậy thì kết cục sẽ như thế nào?

'Nói về đàm phán là một ảo tưởng'

Lời hứa chấm dứt xung đột trong vòng 24 giờ sau khi nhậm chức của ông Trump là một lời khoe khoang khoa trương điển hình, nhưng nó đến từ một người đàn ông rõ ràng đã mất kiên nhẫn với cuộc chiến và sự tham gia tốn kém của Mỹ, BBC bình luận.

"Số lượng những người lính trẻ tử trận nằm trên khắp các cánh đồng thật đáng kinh ngạc. Những gì đang diễn ra thật điên rồ", ông Trump nói.

Nhưng theo Michael Kofman, thành viên cấp cao tại Quỹ Carnegie vì Hòa bình Quốc tế, chính quyền Mỹ sắp tới phải đối mặt với hai thách thức kép. "Đầu tiên, họ sẽ thừa hưởng một cuộc chiến tranh theo một quỹ đạo rất tiêu cực, mà không có nhiều thời gian để ổn định tình hình. Thứ hai, họ sẽ thừa hưởng nó mà không có một lý thuyết rõ ràng về thành công", ông Kofman nói.

Trong các cuộc phỏng vấn gần đây, tổng thống đắc cử đã đưa ra một số gợi ý về cách ông dự định tiếp cận cuộc chiến. Ông Trump nói với tạp chí Time rằng ông "hoàn toàn phản đối" quyết định của chính quyền Biden vào tháng 11 cho phép Ukraine bắn tên lửa tầm xa do Mỹ cung cấp vào các mục tiêu bên trong nước Nga.

"Chúng ta chỉ đang leo thang cuộc chiến này và khiến nó trở nên tồi tệ hơn", ông Trump nói.

Vào ngày 8/12, NBC News đã hỏi ông Trump rằng, liệu Ukraine có nên chuẩn bị cho việc nhận ít viện trợ hơn hay không.

"Có thể, chắc chắn rồi", ông Trump trả lời dứt khoát. Nhưng đối với những người hoài nghi rằng ông Trump có xu hướng rời khỏi Ukraine, ông đã đưa ra những lời trấn an kiểu: "Bạn không thể đạt được thỏa thuận nếu bạn từ bỏ".  Sự thật là, ý định của ông Trump không hề rõ ràng.

Và hiện tại, các quan chức Ukraine bác bỏ mọi lời bàn tán về áp lực, hoặc cho rằng sự xuất hiện của ông Trump đồng nghĩa với việc các cuộc đàm phán hòa bình sắp diễn ra.

"Người ta nói nhiều về đàm phán, nhưng đó chỉ là ảo tưởng. Không có quá trình đàm phán nào có thể diễn ra vì Nga chưa phải trả giá đủ cao cho cuộc chiến này", Mykhailo Podolyak, cố vấn cho chánh văn phòng Tổng thống Zelensky cho biết.

'Bài tập chiến lược thông minh' của ông Zelensky

Bất chấp mọi sự lo ngại của Kiev về việc đàm phán trong khi lực lượng Nga tiếp tục tiến quân không ngừng nghỉ ở phía đông, rõ ràng là Tổng thống Zelensky đang nóng lòng muốn định vị mình là kiểu người mà ông Trump có thể hợp tác kinh doanh.

Nhà lãnh đạo Ukraine đã nhanh chóng chúc mừng ông Trump về chiến thắng trong cuộc bầu cử và không mất thời gian cử các quan chức cấp cao đến gặp nhóm của tổng thống đắc cử.

Với sự giúp đỡ của Tổng thống Pháp Emmanuel Macron, ông Zelensky cũng đã đảm bảo được một cuộc gặp với ông Trump khi hai người đến thăm Paris để dự lễ mở cửa trở lại Nhà thờ Đức Bà Paris.

"Những gì chúng ta đang thấy hiện nay là một chiến lược rất thông minh của Tổng thống Zelensky", cựu ngoại trưởng Dmytro Kuleba phát biểu với Hội đồng Đối ngoại Mỹ vào tháng 12.

Ông cho biết, ông Zelensky đã "bày tỏ thái độ xây dựng và sẵn sàng hợp tác với Tổng thống Trump".

Với rất ít dấu hiệu rõ ràng cho thấy Điện Kremlin đang có những động thái tương tự, chính quyền Kiev rõ ràng đang cố gắng đi trước một bước.

 Người đứng đầu Diễn đàn Ukraine tại Chatham House, ông Orysia Lutsevych cho biết: "Vì ông Trump chưa giải thích đầy đủ về cách thức thực hiện nên phía Ukraine đang cố gắng đưa ra một số ý tưởng mà ông có thể trình bày như là ý tưởng của riêng mình. Họ biết cách làm việc với cái tôi đó".

Kế hoạch chiến thắng: những kết cục có thể xảy ra

Ngay cả trước cuộc bầu cử ở Mỹ, đã có những dấu hiệu cho thấy ông Zelensky đang tìm cách tăng cường sức hấp dẫn của Ukraine như một đối tác tương lai cho một tổng thống đắc cử như ông Trump, người vừa theo bản năng giao dịch vừa không muốn tiếp tục bảo trợ an ninh rộng lớn hơn cho châu Âu.

Là một phần của "Kế hoạch Chiến thắng" được công bố vào tháng 10, ông Zelensky đề xuất rằng quân đội Ukraine dày dạn kinh nghiệm chiến đấu có thể thay thế lực lượng Mỹ ở châu Âu sau khi chiến tranh với Nga kết thúc. Và ông đưa ra triển vọng đầu tư chung để khai thác tài nguyên thiên nhiên của Ukraine, bao gồm uranium, than chì và lithium.

Ông Zelensky cảnh báo rằng những nguồn lực chiến lược như vậy "sẽ củng cố sức mạnh của Nga hoặc Ukraine và thế giới dân chủ".

Nhưng các yếu tố khác trong Kế hoạch Chiến thắng của nhà lãnh đạo Ukraine - tư cách thành viên NATO và lời kêu gọi về "gói răn đe chiến lược phi hạt nhân toàn diện" - dường như đã nhận được phản ứng hờ hững từ các đồng minh của Kiev.

Vấn đề tư cách thành viên NATO nói riêng vẫn là một điểm gây tranh cãi, giống như đã từng xảy ra từ trước cuộc chiến của Nga. Đối với Kiev, đây là cách duy nhất để đảm bảo sự tồn tại trong tương lai của đất nước.

Nhưng mặc dù tuyên bố vào tháng 7 năm ngoái rằng Ukraine đang trên "con đường không thể đảo ngược hướng tới sự hội nhập hoàn toàn vào Euro-Đại Tây Dương, bao gồm cả tư cách thành viên NATO", liên minh này vẫn chia rẽ khi Mỹ và Đức vẫn chưa ủng hộ việc đưa ra lời mời.

Tổng thống Zelensky đã ám chỉ rằng nếu lời đề nghị gia nhập được mở rộng cho toàn bộ đất nước, trong phạm vi biên giới được quốc tế công nhận của Ukraine, ông sẽ sẵn sàng chấp nhận rằng ban đầu, lời đề nghị này chỉ áp dụng cho lãnh thổ do Kiev kiểm soát.

Ông nói với Sky News vào tháng 11 rằng điều này có thể chấm dứt "giai đoạn nóng" của cuộc chiến, cho phép tiến trình ngoại giao giải quyết vấn đề biên giới cuối cùng của Ukraine.

Tuy nhiên, ông cho biết vẫn chưa có lời đề nghị nào như vậy được đưa ra.

Vị thế bất ổn của Kiev

Nếu không phải NATO thì sao? Với khả năng các cuộc đàm phán hòa bình do ông Trump dẫn đầu đang đến gần và Ukraine mất đi vị thế trên chiến trường, cuộc tranh luận quốc tế đều xoay quanh việc củng cố vị thế mong manh của Kiev.

"Điều quan trọng là phải có những đảm bảo mạnh mẽ, hợp pháp và thực tế", Andriy Yermak, người đứng đầu văn phòng Tổng thống Zelensky, phát biểu với đài truyền hình công cộng Ukraine vào ngày 12/12.

Ông cho biết quá khứ gần đây của Ukraine đã để lại di sản cay đắng. "Thật không may, theo kinh nghiệm của chúng tôi, tất cả những đảm bảo mà chúng tôi có trước đây đều không mang lại an ninh cho Ukraine".

Nếu không có những cơ chế cụ thể tương tự như khái niệm phòng thủ tập thể được nêu trong Điều 5 của hiệp ước thành lập NATO, các nhà quan sát lo ngại sẽ không có gì có thể ngăn chặn một cuộc tấn công khác của Nga.

"Ông Zelensky hiểu rằng ông ấy không thể chỉ đơn giản ngừng bắn mà không có bất kỳ sự ràng buộc nào. Sẽ là tự sát nếu ông Zelensky chỉ chấp nhận lệnh ngừng bắn mà không có câu trả lời về cách bảo vệ Ukraine", Orysia Lutsevych nhấn mạnh.

Trong khi đó, tại các diễn đàn chính sách châu Âu, các chuyên gia đã tìm cách để châu Âu có thể hỗ trợ gánh vác trách nhiệm nặng nề này.

Một số ý tưởng bao gồm việc triển khai lực lượng gìn giữ hòa bình ở Ukraine (đề xuất này được Tổng thống Macron đưa ra lần đầu vào tháng 2 năm ngoái) hoặc sự tham gia của Lực lượng Viễn chinh chung do Anh đứng đầu, tập hợp lực lượng từ tám quốc gia Bắc Âu và vùng Baltic, cộng với Hà Lan.

Nhưng Kofman tỏ ra hoài nghi. "Những đảm bảo an ninh mà không có Mỹ tham gia với tư cách là một trong những bên bảo lãnh thì giống như một chiếc bánh donut bị mất một cái ở giữa vậy", Kofman nhận định. Đây là quan điểm được nhiều người dân ở Kiev đồng tình. "Có thể có giải pháp thay thế nào nữa? Hiện tại không có giải pháp thay thế nào cả", ông Podolyak nói.

Ông lập luận rằng những văn bản như Bản ghi nhớ Budapest năm 1994 (về biên giới hậu Xô Viết của Ukraine) hay Thỏa thuận Minsk năm 2014-2015 (nhằm chấm dứt Chiến tranh Donbas) đều vô giá trị nếu không có thêm mối đe dọa răn đe quân sự. "Nga phải hiểu rằng ngay khi họ bắt đầu tấn công, họ sẽ phải nhận một số lượng lớn các cuộc tấn công đáp trả", ông Podolyak nói.

Anh, Biden và vai trò của phương Tây

Trong trường hợp không có thỏa thuận về tương lai lâu dài của Ukraine, các đồng minh của nước này đang làm mọi cách có thể để tăng cường khả năng phòng thủ.

Vào tháng 12, Tổng thư ký NATO Mark Rutte cho biết "mọi thứ" đang được xem xét, bao gồm cả việc cung cấp thêm các hệ thống phòng không, một phần là để bảo vệ cơ sở hạ tầng năng lượng đang bị tàn phá của đất nước khỏi làn sóng tấn công bằng tên lửa và máy bay không người lái có phối hợp của Nga.

Trong bối cảnh Ukraine tiếp tục thiếu hụt nhân lực nghiêm trọng, Bộ trưởng Quốc phòng Anh John Healey cho biết chính phủ có thể sẵn sàng gửi quân đội Anh đến Ukraine để hỗ trợ huấn luyện.

Về phần mình, chính quyền Biden sắp mãn nhiệm dường như quyết tâm cung cấp nhiều viện trợ quân sự được Quốc hội chấp thuận nhất có thể cho Ukraine trước khi rời nhiệm sở, mặc dù có báo cáo cho rằng chính quyền này có thể không còn đủ thời gian để gửi mọi thứ.

Vào ngày 21/12, có thông tin cho rằng ông Trump sẽ tiếp tục cung cấp viện trợ quân sự cho Ukraine, nhưng sẽ yêu cầu các thành viên NATO tăng đáng kể chi tiêu quốc phòng. Các đồng minh của Kiev cũng tiếp tục gia tăng lệnh trừng phạt đối với Moscow, với hy vọng rằng nền kinh tế thời chiến của Nga, vốn tỏ ra kiên cường, cuối cùng có thể bị phá vỡ.

Một nguồn tin giấu tên trong quốc hội Mỹ cho biết: "Đã có sự thất vọng sâu sắc khi các lệnh trừng phạt không chỉ tàn phá nền kinh tế Nga đến mức không thể phục hồi". Sau nhiều vòng trừng phạt (chỉ tính riêng EU đã có 15 vòng), các quan chức chính phủ ngày càng cảnh giác hơn trong việc dự đoán tác động thành công của các biện pháp trừng phạt này.

Nhưng những chỉ số gần đây đang ngày càng báo động cho Điện Kremlin. Với lãi suất ở mức 23%, lạm phát trên 9%, đồng rúp giảm và tăng trưởng dự kiến sẽ chậm lại đáng kể vào năm 2025, những căng thẳng đối với nền kinh tế Nga hiếm khi có vẻ nghiêm trọng hơn.

Trong khi đó, Tổng thống Nga Putin đang tỏ ra can đảm. Ông nói trong cuộc họp báo cuối năm ra" "Các lệnh trừng phạt đang có hiệu lực, nhưng chúng không phải là điều quan trọng nhất".

Các quan chức phương Tây ước tính rằng Moscow mất trung bình 1.500 người, thiệt mạng và bị thương, mỗi ngày - chi phí của cuộc chiến này vẫn có thể buộc ông Putin phải ngồi vào bàn đàm phán. Nhưng Ukraine sẽ mất bao nhiêu lãnh thổ nữa - và bao nhiêu người nữa sẽ thiệt mạng - vào thời điểm đó? Đây vẫn là câu hỏi mà Kiev phải tính cho kỹ trước khi trả lời.