Chuẩn bị mâm cỗ cúng ông Công ông Táo của 3 miền Bắc Trung Nam

Tục thờ thần bếp, hay còn gọi là tục cúng ông Công, ông Táo đã có từ bao đời nay. Trong “Việt Nam phong tục” cụ Phan Kế Bính viết: Ta thường lấy ngày ấy là ngày Vua Bếp lên chầu Trời. Nguyên trong đạo Lão Tử có nói rằng: Ngày 23 tháng Chạp thì Táo Quan lên chầu Trời tâu bày thiện ác của nhân gian.

Lại có sách nói rằng, ngày xưa có hai vợ chồng nghèo phải bỏ nhau. Người vợ về sau lấy được chồng giàu có. Một hôm cúng đốt vàng mã ngoài sân, có người vào ăn xin, người đàn bà trông thấy chồng cũ của mình động lòng thương cảm, đem cơm gạo tiền bạc ra cho. Người chồng sau biết chuyện nghi cho vợ. Người vợ xấu hổ đâm đầu vào đống lửa mà chết. Người chồng cũ cảm tình ân nghĩa cũng nhảy vào đống lửa chết theo. Người chồng sau thương vợ cũng nhảy vào đống lửa, thế là cả ba cùng chết cháy.

Thượng đế thương tình, thấy ba người sống có nghĩa có tình nên phong cho làm Vua Bếp hay còn gọi là Định Phúc Táo Quân và giao cho người chồng mới là Thổ Công trông coi việc trong bếp, người chồng cũ là Thổ Địa trông coi việc trong nhà, còn người vợ là Thổ Kỳ trông coi việc chợ búa. Không những định đoạt may, rủi, phúc họa của gia chủ, các vị Táo còn ngăn cản sự xâm phạm của ma quỷ vào thổ cư, giữ bình yên cho mọi người trong nhà.

Dân ta theo hai điển ấy nên đến 23 tháng Chạp thì sắm lễ có bộ mã hai mũ ông, một mũ bà, kèm theo áo, hia và mua con cá chép để tiễn Táo Quân lên thiên đình.

Tục cúng ông Công ông Táo của 3 miền Bắc Trung Nam có gì khác biệt?

Cả ba miền Bắc Trung Nam của ta đều tương đồng nhau ở sự tích Táo Quân và đều duy trì phong tục này, tuy nhiên “đại đồng, tiểu dị” vẫn có sự khác biệt nhất định.

Từ nông thôn đến thành thị, mọi miền Tổ quốc, phong tục cúng ông Công ông Táo đều được duy trì nhưng... mỗi nơi mỗi khác.

Ở miền Bắc, ngày này lễ vật ngoài vàng mã, cá chép, nhiều nơi cúng xôi chè, thường là chè bà cốt. Khi nấu chè cúng người ta cố ý để chè vương lên ông đầu rau, thậm chí chủ động bôi chè lên đầu rau để Táo Quân lên Trời tâu bày cho ngọt giọng.

Táo Quân được thờ trên bàn thờ riêng cao hơn bàn thờ tổ tiên, trên đó thờ bộ mũ, hia. Sau khi cúng bái, đốt vàng mã, người ta cũng thay ba ông đầu rau trong bếp bằng cách thả xuống ao và thay bộ mới vào bếp, thay bộ mũ trên bàn thờ. Quan niệm đây là thời gian nghỉ ngơi, bàn giao của Hành khiển và Táo Quân nên các gia đình cũng bao sái các bàn thờ trong gia đình, đốt hết chân nhang cũ, lau chùi bát hương, ban thờ sạch sẽ để chuẩn bị đón năm mới.

Ngày nay nhiều nơi còn bày cỗ cúng gia tiên và ăn uống vui vẻ.

Ở Huế người vừa thờ Táo Quân trên Trang Ông, vừa thờ trên bàn thờ Bếp. Tối 30, mồng 1,14, ngày rằm gia chủ đều dâng cúng hoa quả, thắp nén nhang. Ngày thường phải thắp đèn dầu trong bếp. Người phụ nữ được căn dạn phải giữ sạch sẽ, tinh khiết và yên tĩnh nơi bếp núc.

Hằng năm, vào ngày 23 tháng chạp, Táo Quân sẽ lên thiên đình để báo cáo mọi việc lớn nhỏ trong nhà của gia chủ với Thượng Đế, cho nên để Vua Bếp phù hộ cho mình được nhiều điều may mắn trong năm mới, người ta thường làm lễ tiễn đưa ông Táo về chầu Trời rất trọng thể.

Mỗi nơi có phong tục thờ thần bếp khác nhau, nhưng tựu chung lại, hình ảnh bộ mã hai mũ ông, một mũ bà trên bàn thờ ở miền quê nào cũng có.

Trước lễ, lư hương đã được thay cát mới, bàn thờ ông Táo được lau dọn tinh tươm. Sau lễ, tượng ba ông Táo cũ bằng đất nung được tiễn khỏi bàn thờ bếp, đưa đến đặt cạnh các am miếu ở đầu xóm, hay ở dước gốc cổ thụ cạnh ngã ba đường. Tượng ba ông Táo mới được rước lên bàn thờ, bắt đầu “nhiệm kỳ” một năm coi sóc bếp núc cho gia chủ.

Trong sáng ngày 23 tháng Chạp còn có lễ dựng nêu ở trước sân nhà, sân đình. 23 tháng Chạp và tất niên, đêm Giao thừa, mồng 1 và mồng 3 Tết là những ngày mà người dân Huế đốt vàng mã nhiều nhất. Lễ cúng chiều 30 tết, lại cúng rước thần về, sáng mồng 1 Tết an vị ông Táo mới. Người Huế, khi kỵ, chạp hay cũng lễ gì trong nhà cũng khấn vái để Thần Bếp chứng giám.

Ở miền Nam, theo nhà nghiên cứu Vương Đằng trong “Phong tục miền Nam” thì Tết Táo Quân của người miền Nam giản dị hơn người miền Bắc, chỉ cần một đĩa “thèo lèo cứt chuột” , một bộ “cò bay, ngựa chạy”, bình bông, nhang đèn hay đĩa trái cây là đủ rồi. “Thèo lèo” là kẹo đậu phộng, “cứt chuột” là kẹo vừng đen. “Cò bay, ngựa chạy” là hình con cò và con ngựa cắt bằng giấy, không làm có khung tre cầu kỳ kiểu miền Bắc. Tết Táo Quân trong Nam không có tục trút lư nhang để thay cọng nhang, không mua cá chép thả trong chậu rồi thả sông, không hóa vàng áo mũ thờ, vì không thờ áo mũ.

Với mong muốn Thần Bếp sẽ “phù hộ” cho gia đình mình được nhiều may mắn, nên hàng năm Tết đến, nhiều nơi làm lễ tiễn đưa Táo Quân chầu trời một cách long trọng. Thả cá chép tiễn Táo quân về trời theo mong muốn cầu chúc về một năm mới tốt lành, vạn sự như ý, mọi nhà được ấm no.

Tuy nhiên, ngày nay văn hóa vùng miền đang ngày càng có sự giao thoa nên sự khác biệt cũng chỉ là tương đối.