Con ngựa trong các khu lăng mộ vua Nguyễn biểu tượng cho điều gì?

Mô tả về lăng các vua nhà Nguyễn ở đất cố đô, sách Huế triều Nguyễn một cái nhìn (do Omega và NXB Thế giới ấn hành), nhà nghiên cứu Trần Đức Anh Sơn cho biết: “Trong 12 con vật cầm tinh cho 12 con giáp, ngựa xuất hiện nhiều trong đời sống văn hóa nghệ thuật tại Huế".

Biểu tượng của thiên tử

Theo ông Trần Đức Anh Sơn: "Con ngựa có mặt trong 6 khu lăng của các vua nhà Nguyễn, từ lăng Gia Long xây dựng vào đầu thế kỷ thứ 19 tới lăng Khải Định xây vào thập niên 20 của thế kỷ trước, trừ lăng vua Dục Đức. Do tuân thủ những nguyên tắc chung khi kiến tạo sơn lăng cho các bậc đế vương, lăng các vị vua nhà Nguyễn luôn có bi đình và bái đình. Bi đình là nhà bia, nơi dựng tấm bia ca ngợi công đức của chủ khu lăng tẩm, còn bái đình là sân chầu dành cho các vị vua kế nhiệm và đình thần văn võ đến bái lạy trong các dịp húy nhật, lễ kỵ. Đó cũng là nơi ngựa góp mặt. Mỗi bái đình đều có hai tượng viên văn võ và voi ngựa chầu hầu, trong đó ngựa đứng vào bậc ba, sau văn quan, võ quan và trên những ông tượng”.

Tuy nhiên, không phải ngựa ở lăng nào cũng có cách thể hiện và chất liệu giống nhau mà tùy theo thời thế. Sách đã dẫn tiết lộ về điều này, rằng: “Con ngựa trong các lăng vua: Gia Long, Minh Mạng, Thiệu Trị, Khải Định được tạc bằng đá thanh, ngựa trong lăng vua Tự Đức được làm bằng vôi và vữa ô dước, nhưng ngựa trong lăng Đồng Khánh lại được đúc bằng xi măng". Còn vóc dáng cũng hoàn toàn khác, rằng: "Nếu con ngựa trong lăng Gia Long có dáng vóc rắn rỏi, kiêu dũng thì ngựa trong lăng Minh Mạng lại to mập, uy nghi và đường bệ, ngựa trong lăng Tự Đức thì thấp lùn, lại được những bàn tay vụng về của lớp thợ nề hậu sinh tu chỉnh trong các lần tu bổ di tích nên đã biến con vật gần gũi này giống… lừa hơn. Trong khi đó, ngựa trong lăng Đồng Khánh cao gầy và có vẻ yểu tướng, phải chăng cho phù hợp với số mệnh của chủ lăng, vốn là một ông vua vắn số yểu mệnh, băng hà khi mới 25 tuổi. Chỉ có ngựa trong lăng Thiệu Trị mới xứng đáng là ngựa của vua, vóc dáng thanh thoát, tràn đầy sinh lực và được chạm trổ tinh tế, hoàn mỹ”.

Vì là biểu tượng của thiên tử, nên ngựa còn xuất hiện trên Cửu đỉnh nơi Thế Tổ Miếu và trong Khải Thành Điện của lăng vua Khải Định. Nhà nghiên cứu Trần Đức Anh Sơn kể: “Năm 1835, vua Minh Mạng noi theo dấu xưa cho đúc Cửu Đỉnh để biểu đạt hình tượng giang sơn thu về một mối. Con ngựa được đúc nổi trên An đỉnh, chiếc đỉnh mà sau này là vật biểu trưng cho vua Tự Đức và tên của đỉnh này được dâng làm miếu hiệu của vị vua ấy: Dực Tông Anh hoàng đế”. Còn ở Khải Thành Điện của lăng vua Khải Định thì “con ngựa được đắp bằng sành sứ và thủy tinh, xuất hiện trên các ô hộc trang trí nơi tiền điện cùng với 10 con vật khác trong các con giáp (trừ con rắn)".

Là người uyên bác Nho học và rất yêu thích thơ ca, vua Thiệu Trị đã cho minh họa trong những bài thơ ngự chế của mình hình ảnh “con ngựa nhâm nha gặm cỏ, chờ các bậc vương tôn công tử đang mải chuyện với các giai nhân dưới những rặng liễu ven hồ” đầy lãng mạn, để vua treo trong Hòa Khiêm Điện và Long An Điện.

Đặc biệt, không chỉ hiện diện ở nơi linh thiêng lăng mộ các vua nhà Nguyễn hay tranh mà cả trên đồ sứ ký kiểu, con ngựa cũng có mặt khá hoành tráng: “Những chiếc bát sứ, những chiếc đĩa bàn trong bộ trà ký kiểu triều Tự Đức, hiệu đề: Tự Đức niên chế, Nhật hay Ngoạn ngọc, với các đồ án: liễu mã, mã đáo thành công, bát mã hay ngựa qua cầu”, sách đã dẫn viết tiếp.

Còn đằng sau câu dân gian nổi tiếng ở Huế: “Mê gì như mê tổ tôm. Mê ngựa Thượng Tứ, mê nôm Thúy Kiều” lại là điển tích hay khác về ngựa ở cửa Thượng Tứ, sau việc ngựa xuất hiện ở lăng các vua nhà Nguyễn, thì nơi đất thần kinh còn nhiều bí mật hấp dẫn và mê hoặc tiếp tục được "giải mã"....