Đảo chính ở Myanmar: Vì sao quân đội nắm quyền? Ai phải quyết định sinh tử?

Đeo khẩu trang, găng tay và khiên che mặt, các cử tri trên khắp Myanmar vào ngày 8/11 đã bất chấp tình trạng nhiễm Covid-19 gia tăng khi họ đến bỏ phiếu trong cuộc bỏ phiếu dân chủ thứ hai của đất nước kể từ khi kết thúc chế độ quân sự vào năm 2011.

Tại các điểm bỏ phiếu ở thành phố lớn nhất Myanmar, Yangon, người ta có thể cảm nhận được sự nhiệt tình.

"Mọi người hào hứng bỏ phiếu, vì họ muốn thoát khỏi các cuộc đấu tranh chính trị," một nhân viên thăm dò cho biết vào thời điểm đó. "Họ muốn có nền dân chủ thực sự."

Tuy nhiên, vấn đề đã xảy ra.

Chỉ vài ngày trước cuộc bỏ phiếu, Tổng tư lệnh quân đội quyền lực của Myanmar Min Aung Hlaing đã đưa ra khả năng quân đội có thể không chấp nhận kết quả của cuộc bầu cử. Khi cáo buộc chính phủ của bà Aung San Suu Kyi về "những sai lầm không thể chấp nhận được", ông nói với một hãng tin địa phương rằng "chúng ta đang ở trong tình huống cần phải thận trọng" về kết quả của cuộc thăm dò.

Liên đoàn Quốc gia vì Dân chủ (NLD) của bà Aung San Suu Kyi đã giành được chiến thắng vang dội, chiếm hơn 80% số phiếu bầu và tăng sự ủng hộ từ cuộc bỏ phiếu năm 2015. Nhưng kết quả đã ngay lập tức tại nên làn sóng cáo buộc gian lận và kêu gọi tổ chức lại từ Đảng Đoàn kết và Phát triển Liên minh (USDP) do quân đội hậu thuẫn. Có nhiều nghi ngờ về 10,5 triệu phiếu bầu.

Sau đó, vào thứ Tư, Min Aung Hlaing đã đe dọa hủy bỏ hiến pháp.

Mối đe dọa đảo chính rõ ràng đã khiến quốc tế lên án rộng rãi và quân đội đã lùi lại cảnh báo của mình, nói rằng phương tiện truyền thông đã hiểu sai ý kiến của vị tướng.

Nhưng đến sáng thứ Hai vừa qua, mối đe dọa đã trở thành hiện thực.

Chỉ 10 năm sau khi bắt đầu chuyển đổi sang chế độ dân sự, quân đội (còn được biết đến tên gọi Tatmadaw) đã trở lại quyền kiểm soát ở Myanmar, với các nhà lãnh đạo dân sự hàng đầu bao gồm Aung San Suu Kyi và Tổng thống Win Myint bị bắt giữ, binh lính ra đường và dịch vụ điện thoại và internet bị cắt ở nhiều nơi.

Vài giờ sau cuộc đảo chính, quân đội đã tuyên bố tình trạng khẩn cấp kéo dài một năm, lấy cớ là chính phủ NLD bị cáo buộc không hành động theo tuyên bố của họ là "gian lận khủng khiếp". Quân đội cũng cam kết các cuộc bầu cử mới, nhưng không đưa ra khung thời gian và thông báo rằng quyền lực đã được giao cho tướng Ming Aung Hlaing.

Tham vọng tổng thống

Theo Melissa Crouch, giáo sư tại Khoa Luật, Đại học New South Wales ở Sydney, Australia, vị tướng được luật pháp yêu cầu nghỉ hưu khi tròn 65 tuổi vào tháng Bảy, từ lâu đã nuôi dưỡng tham vọng tổng thống. Cô nói, chính sự thể hiện của USDP trong cuộc bầu cử tháng 11 đã cản trở mục tiêu của ông.

Tatmadaw - theo hiến pháp được soạn thảo vào năm 2008 - đã chỉ định 166 hoặc 25% số ghế trong quốc hội và USDP sẽ cần phải đảm bảo 167 ghế khác để bổ nhiệm Min Aung Hlaing làm tổng thống của đất nước.

Nhưng đảng này chỉ giành được 33 trong số 498 ghế hiện có, trong khi NLD chiếm 396.

Crouch cho biết cuộc đảo chính hôm thứ Hai - diễn ra chỉ vài giờ trước khi quốc hội mới họp lần đầu tiên - được thúc đẩy bởi quân đội nhận ra rằng họ không có lựa chọn nào khác để giành lại chức tổng thống.

"Để giành lại chức vụ tổng thống trong tay, họ phải hành động ngoài vòng pháp luật… Và trong thời gian một năm, họ sẽ cho phép một cuộc bầu cử mới diễn ra. Nếu USDP thành công trong việc giành được 1/3 số ghế, thì rất có thể Min Aung Hlaing có thể trở thành tổng thống. "

Min Aung Hlaing, trước đây là một nhân vật ít được biết đến ngoài quân đội, được bổ nhiệm làm tổng tư lệnh vào năm 2011, ngay khi Myanmar bắt đầu chuyển sang chế độ dân sự sau 49 năm chính quyền quân sự.

Khi NLD giành chiến thắng trong cuộc bầu cử đa đảng năm 2015, vị tướng bắt đầu tự định vị mình là một ứng cử viên cho chức tổng thống. Ông đã không nghỉ hưu như mong đợi vào năm 2016 và bắt đầu chuyển đổi bản thân - với sự hỗ trợ của mạng xã hội - từ một người lính xa cách thành một người của công chúng. Các trang Facebook dành riêng cho đại chúng đã công khai các hoạt động của ông, bao gồm các chuyến viếng thăm các tu viện ở quốc gia đa số theo đạo Phật và các cuộc gặp gỡ với các chức sắc.

Một trong những trang này có 1,3 triệu người theo dõi và đóng vai trò là cơ quan cung cấp thông tin chính của quân đội, đặc biệt là trong cuộc đàn áp tàn bạo của Tatmadaw đối với người thiểu số Rohingya vào năm 2017. Hoạt động - bao gồm giết người hàng loạt, cưỡng hiếp tập thể và đốt phá trên diện rộng - đã khiến khoảng 730.000 người Rohingya bỏ chạy sang Bangladesh. Năm sau, Facebook đã gỡ bỏ hai trang này.

Cả Mỹ và Vương quốc Anh kể từ đó đã áp đặt các biện pháp trừng phạt đối với Min Aung Hlaing về chiến dịch mà các điều tra viên của Liên Hợp Quốc cho rằng đã được thực hiện với "ý định diệt chủng".

Frontier Myanmar, một tạp chí về các vấn đề thời sự có trụ sở tại Yangon, cho biết thực tế rằng Min Aung Hlaing là "một trong những người đàn ông bị truy nã gắt gao nhất trên hành tinh" do vai trò của ông trong những hành động tàn bạo đã xảy ra.

Tình hình người Rohingya cũng góp phần vào sự lo lắng của vị tướng về tương lai của mình. "Việc chỉ định một người trung thành thay thế ông ấy làm tổng tư lệnh sẽ có ích, nhưng điều đó dường như không đủ để xoa dịu những lo ngại của ông ấy", bài bình luận của Frontier Myanmar viết.

Hôm thứ Hai, Mỹ đã đe dọa các biện pháp trừng phạt mới đối với Myanmar do quân đội "tấn công trực tiếp vào quá trình chuyển đổi dân chủ và pháp quyền" của đất nước, trong khi Anh cho biết họ sẽ làm việc ngoại giao với các đồng minh để "đảm bảo một nền dân chủ trở lại hòa bình". Các nhà lãnh đạo trên khắp thế giới cũng lên án cuộc đảo chính.

Lợi ích kinh doanh

Trong khi đó, Justice for Myanmar, một nhóm vận động, cho biết cuộc đảo chính hôm thứ Hai không chỉ nhằm duy trì ảnh hưởng chính trị của Min Aung Hlaing mà còn cả sự giàu có của ông ta. Vị tướng "đã khai thác vị trí tổng tư lệnh của mình vì lợi ích cá nhân của mình, và cuộc đảo chính ngày nay mở rộng quyền lực và đặc quyền đó", nhóm cho biết trong một tuyên bố.

Các nhà vận động cho biết các doanh nghiệp do các con của Min Aung Hlaing làm chủ đã thu lợi từ việc tiếp cận các nguồn lực nhà nước trong nhiệm kỳ của ông và lưu ý rằng với tư cách là Tổng tư lệnh, Ming Aung Hlaing có quyền tối cao đối với hai tập đoàn lớn của quân đội - Tập đoàn Kinh tế Myanmar (MEC) và Myanmar Economic Holdings Limited (MEHL) - tổ chức đầu tư vào nhiều lĩnh vực khác nhau, bao gồm đá quý, đồng, viễn thông và quần áo.

Các nhà điều tra của Liên Hợp Quốc trước đó đã kêu gọi các nhà lãnh đạo thế giới áp đặt các biện pháp trừng phạt tài chính có mục tiêu đối với hai công ty, nói rằng doanh thu tạo ra từ các doanh nghiệp này đã củng cố quyền tự chủ của quân đội khỏi sự giám sát dân sự và hỗ trợ tài chính cho hoạt động của họ.

"Nếu quá trình dân chủ hóa tiến triển và có trách nhiệm giải trình cho hành vi phạm tội, ông Ming Aung Hlaing  và gia đình sẽ mất nguồn thu nhập", Justice for Myanmar cho biết.

Quyết định sinh tử

Các nhà phân tích khác cho biết lợi ích thể chế của quân đội cũng đang diễn ra.

Bridget Welsh, một cộng sự nghiên cứu danh dự tại Viện Nghiên cứu Châu Á của Đại học Nottingham ở Malaysia, cho biết chiến thắng trong cuộc bầu cử của NLD đặt quân đội vào một "vị thế thương lượng yếu hơn".

Bà nói: "Và điều đó đặt ra một thách thức lớn đối với vị trí và quyền hạn của quân đội ở Myanmar."

Trong khi Min Aung Hlaing đã thực hiện thành công một cuộc đảo chính, các nhà quan sát cho rằng các câu hỏi vẫn còn đó về khả năng giữ quyền lực của ông và quân đội.

NLD, trong một tuyên bố do Aung San Suu Kyi, kêu gọi người dân Myanmar "hết lòng phản đối" chống lại cuộc đảo chính hôm thứ Hai và các nhà phân tích cho rằng thế hệ trẻ, những người đã sống trong một hệ thống cởi mở hơn, có khả năng sẽ phản ứng.

Jay Harriman, một nhà phân tích tại BowerGroupAsia, cho biết: "Hầu hết mọi người ở Myanmar có lẽ không ủng hộ cuộc đảo chính.

"Họ có thể đang vật lộn với những gì phải làm, như chúng tôi nói. Đây là những quyết định sinh tử. Khi họ chống lại sự tiếp quản của quân đội vào năm 1988, hàng nghìn người đã thiệt mạng. Và những sự kiện này có thể sẽ lướt qua tâm trí của nhiều người khi họ nghĩ về phản ứng thích hợp là gì. "