Nhà thơ Lưu Quang Vũ tái hiện sử thi bằng ngôn ngữ thi ca

Với hơn 50 tác phẩm sân khấu, Lưu Quang Vũ là một kịch tác gia xuất sắc của sân khấu đương đại Việt Nam.

Không chỉ thế, trong thế hệ nhà thơ xuất hiện những năm 70, Lưu Quang Vũ là một tài năng thơ bẩm sinh và kiệt xuất. Sau này khi trở thành một kịch tác gia nổi tiếng khắp nước thì khát vọng sáng tạo lớn của ông vẫn là thi ca. Ông đã được Nhà nước truy tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh về Văn học - Nghệ thuật năm 2000.

Mấy chục năm đã đi qua, biết bao bài thơ con người đã xóa quên, đã loại khỏi trí nhớ mình. Cũng ngần ấy năm đi qua, kỳ lạ thay, không ít bài thơ của Lưu Quang Vũ vẫn còn nguyên giá trị nhân văn, với sức lay động lòng người da diết, vẫn hội nhập được với đời sống tinh thần con người hôm nay. Và, cũng kỳ diệu thay, những bài thơ còn lại của Lưu Quang Vũ viết từ những năm 70 (thế kỷ XX) cho đến giờ vẫn không chịu cũ, vẫn có được những cảm xúc được chia sẻ nơi độc giả hôm nay, và vẫn còn làm rung động một thế hệ mới.

Trong bài viết này, tôi xin nói về "Đất nước đàn bầu", một bài thơ lớn - một thi kịch lớn - một vở sử thi lớn của cố nhà thơ Lưu Quang Vũ. Hình như mỗi bài thơ hay đều có một số phận không dễ dàng. Bài thơ "Đất nước đàn bầu" của ông viết năm 1972, gửi cho báo Văn Nghệ nhưng không được in. Mãi đến năm 1983, bài thơ được công bố và ngay lập tức đoạt Giải thưởng Thơ của Tạp chí Văn nghệ Quân đội. Bài thơ mở đầu bằng những hình ảnh sinh động, hoang dã, lộng lẫy và hào sảng về lịch sử dân tộc Việt từ thủa sơ khai:

Đi dọc một triền sông

Những chiếc trống đồng vùi trong cát

Những mảnh bình vỡ nát

Những mũi tên lăn lóc

Khắp núi đồi hoang vu

Những rìu đá cổ sơ, những hang động khổng lồ

Những đống lửa còn tro tàn sót lại

Đi tìm lại thời gian đã mất

Thủa biển cả điên cuồng gầm thét

Những con chim lạc mỏ dài

Bay qua vầng trăng lớn

Cánh sừng sững tắm hoàng hôn đỏ rực

Cất tiếng kêu hoang dại dưới đêm nồng

Tôi đi tìm dòng máu của tôi

Hơi thở đầu sục sôi của tôi

Trong cuồn cuộn những ngực trần đen bóng

Những bộ lạc mình vẽ đầy rồng rắn

Quần hôn trên bờ bãi sông Hồng

Những mái tóc dài bay gió biển Đông

Những mái lá có bùi nhùi giữ lửa

Những người đàn bà tết cỏ cây che vú

Đã ngọt ngào dòng sữa

Điệu ru con đầu tiên

Bức tranh đầu tiên khắc mặt người lên đá

Điệu múa đầu tiên theo nhịp thuyền

Có cảm tưởng, Lưu Quang Vũ như một nhà khảo cổ học đi tìm lại thời gian đã mất bằng ngôn ngữ thi ca và ông đã phát hiện những tầng văn hóa Việt cổ trong bề dày lịch sử văn hiến của dân tộc. Thơ của Lưu Quang Vũ mang vẻ đẹp lạ kỳ của hình ảnh và ngôn ngữ thơ, mang tính đặc thù của riêng ông với những câu thơ xuất thần đậm nét tài hoa và giàu cảm xúc. Những câu thơ vang lên trong tâm tưởng người đọc một nhạc điệu đầy xúc động với những thi ảnh được chọn lọc một cách tinh tế và giàu tính hội họa:

Dân tộc tôi bốn ngàn năm áo rách

Những người chết đặc trong lòng đất

Những mặt vàng sốt rét

Những bộ xương đói khát vật vờ đi

Vó ngựa lao dồn dập

Giặc phương Bắc kéo về

Vung gươm dài đẫm máu

Bao đền đài bị đốt thành than

Bao cuốn sách bị quăng vào lửa

Bao đầu người bêu trên cọc gỗ

Con trai chinh chiến liên miên

Con gái mong chồng, hoá đá

Mỵ Châu chết không sao hiểu được

Vì đâu Trọng Thuỷ hoá quân thù?

Gió mùa thu

Tiếng đàn bầu nức nở

Chiều chiều ra ngõ

Sông dài cá lội biệt tăm

Thương cha nhớ mẹ

Mênh mông chớp bể mưa nguồn

Cái nỗi buồn dân tộc

Cái nỗi buồn bị đọa đày lăng nhục

Của người quét đường, xẩm chợ, đò ngang

Của mom sông đánh dặm, đỉnh rừng đốt than...

Dường như đoạn thơ trên không chỉ là thơ khi nó chứa đựng dưới tầng thi ngữ những âm thanh, cảnh sắc, nhạc điệu, hình tượng… của một vở sử thi lớn tái hiện những trang sử mang đậm chất bi ca và hùng ca của dân tộc Việt trong suốt chiều dài ngàn năm dựng nước và giữ nước.

"Đất nước đàn bầu" đi học một triền sông lịch sử

Qua bài thơ "Đất nước đàn bầu", chúng ta có thể thấy một số đóng góp của Lưu Quang Vũ cho sự phát triển của thơ hiện đại là khá đa dạng. Không chỉ nằm ở bình diện phát hiện các vẻ đẹp của ngôn ngữ thơ, sự đóng góp ấy còn thể hiện ở việc Lưu Quang Vũ đã khắc họa chiều sâu những rung động suy tư của tâm trạng con người, trong những tầng văn hóa sống động của đời sống lịch sử dân tộc, bằng ngôn ngữ thi ca mang phong cách độc đáo của riêng ông và chỉ ông mới có.

Em đến cùng tôi như chùm vải đầu mùa

Tóc hoang dại lòa xòa trên ngực nắng

Ngực em sáng như mặt trời sắp lặn

Tôi đầm đìa sương lạnh của bờ đê

Tôi thấm đầy nước mắt của trời khuya

Trăng đã hiện, đêm ca dao vằng vặc

Những cô Tấm thử hài trong tiếng nhạc

Những nàng Kiều hồi hộp bấm dây tơ

Đêm sử thi náo động tiếng quân hò

Sôi trong máu những bầy voi nguyên thủy

Sáng trong mắt những rừng gươm chớp lóe

Những nỗi buồn tê dại ngón tay rung

Chim Lạc bay, cánh rợp cả sườn non

Rùa đẻ trứng nồng nàn trên cát bể

Rừng gầm thét, thác nguồn sao trắng thể

Đất mênh mông tràn ngập ánh mặt trời

Gió thổi lồng những đốm lửa không nguôi

Tôi nhận hết, tôi là người tiếp nối

Là dĩ vãng nhưng chẳng là bóng tối

Nước mắt tôi ướt đẫm những dây đàn

Có thể nói, những câu thơ huyền ảo, âm vang và mộng mị nói trên của Lưu Quang Vũ, phần nào đó đã dựng lên bức tranh sử thi trong một vở kịch lớn trên đất Việt ngàn năm của chúng ta.

Người náu mình trong quả thị bước ra

Người hứng dừa từ giấy điệp bước ra

Người đã khuất cũng về đông đủ cả

Những tượng đá bỗng chập chờn nhẩy múa

Những cụ già say rượu hát nghêu ngao

Ngực em tròn anh chẳng dám nhìn lâu

Lời em nói có măng rừng muối bể

Hồn dân tộc dậy ta làm thi sĩ

Quá khứ nhiều mà ta chẳng già nua

Mọi tai ương khủng khiếp đã qua

Gà đã gáy xôn xao chào buổi sớm

Mai gắn lại những vết thương xé thịt

Dân tộc mình mở tới một trang vui

Hoa gạo hồng lại nở, bà ơi

Cháu đã đi từ lòng bà ấm áp

Để sống hết những vui buồn dân tộc

Những hoa bìm hoa súng nở trên ao

Những ban mai xanh biếc tiếng đàn bầu

Bà hiền hậu têm trầu bên chõng nước

Em đi gặt trên cánh đồng cổ tích

Lúa bàng hoàng chín rực những triền sông…

Theo tôi, Lưu Quang Vũ là một tài năng thơ bẩm sinh rất đặc biệt và độc đáo. Bản năng thi sĩ của ông giàu có trong những nỗi buồn, trong nỗi cô đơn, khổ hạnh và trong những khoảnh khắc chập chờn sáng tối ấy, những vần thơ ám ảnh của ông tung bứt lên như muốn đối mặt với buồn đau. Những trăn trở, day dứt trước cuộc đời đã để lại không ít vết thương nơi trái tim nhà thơ. Sự khắc nghiệt của cuộc sống mà ông phải nhìn thấy, phải nếm trải, phải hứng chịu đã dội đập vào thơ ông đến tức ngực, nhưng cũng đã làm thơ ông bừng tỉnh. 

Lưu Quang Vũ là một gương mặt thơ tiêu biểu và chói sáng lặng lẽ qua thời gian bên cạnh những gì mờ nhạt và thiếu sức sống ngôn ngữ thi ca. Bởi trong thơ Việt thời gian qua, không ít những bài thơ vui rất giả, rồi buồn cũng rất giả. Ngôn ngữ thơ ấy như một thứ hàng giả làm người đọc hết sức khó chịu và phải quay lưng. Phải chăng độc giả của thơ ngày một ít đi cũng bởi lẽ ấy và cũng bởi thời gian là thước đo sòng phẳng nhất đối với mọi giá trị sáng tạo?