Vì sao Trung Quốc không quay lưng với Nga vì Ukraine?

Chính quyền Trung Quốc đang đối mặt với các vấn đề nghiêm trọng về hoạt động quân sự của Nga ở Ukraine. Một mặt, mối quan hệ thân thiết giữa Bắc Kinh và Moscow đang ở mức cao nhất trong nhiều năm. Theo như Bắc Kinh lo ngại, tầm quan trọng của Nga bắt nguồn từ vai trò là nhà cung cấp nguyên liệu thô và giá trị của Nga đối với Trung Quốc như một đồng minh địa chính trị trong mối quan hệ đối đầu với Mỹ.

Bộ trưởng Ngoại giao Trung Quốc Vương Nghị vào tháng 1/2021 đã tuyên bố rằng hợp tác chiến lược Trung-Nga không có giới hạn, không có vùng cấm và không có trần.

Một năm sau, Trung Quốc và Nga củng cố đường lối chính trị này trong tuyên bố chung được thông qua trong chuyến thăm của Tổng thống Vladimir Putin tới Trung Quốc, trong đó, lần đầu tiên Bắc Kinh liên kết rõ ràng với việc Nga yêu cầu tổ chức Hiệp ước Bắc Đại Tây Dương (NATO) ngừng mở rộng về phía đông, cũng như kêu gọi NATO "từ bỏ các phương pháp tiếp cận chiến tranh lạnh theo ý thức hệ của mình, tôn trọng chủ quyền, an ninh và lợi ích của các quốc gia khác, sự đa dạng của nền tảng văn minh, văn hóa và lịch sử của họ, và thực hiện một thái độ công bằng và khách quan đối với sự phát triển hòa bình của các quốc gia khác. "

Mặt khác, việc Nga bắt đầu chiến dịch quân sự ở Ukraine đã làm nảy sinh một số yếu tố mới có thể gây ra những hậu quả tiêu cực cho Bắc Kinh. Thứ nhất, cần phải nhìn lại và tôn trọng độc lập, chủ quyền, toàn vẹn lãnh thổ của các quốc gia khác.

Thứ hai, sự bất ổn mới xuất hiện ở châu Âu, các biện pháp trừng phạt của phương Tây và các biện pháp trả đũa của Nga, tạo ra các vấn đề cho nền kinh tế Trung Quốc như giá năng lượng tăng và khả năng các công ty Trung Quốc bị ảnh hưởng gián tiếp bởi các lệnh trừng phạt nhằm vào Nga…

Tất cả những điều này đã dẫn đến một cuộc tranh luận giữa các chuyên gia Trung Quốc, có thể được thể hiện trong nhiều ấn phẩm khác nhau và thông qua tiếp xúc với các đồng nghiệp Trung Quốc. 

Nhìn chung, các học giả Trung Quốc tiếp tục lập luận rằng cuộc xung đột hiện tại là do chính sách khiêu khích của Mỹ trong nhiều năm. Một ví dụ điển hình về điều này là một loạt các bài báo của nhà phân tích quân sự Jun Sheng được xuất bản vào cuối tháng 3 trên một số ấn bản của tờ báo Quân đội Giải phóng Nhân dân Trung Quốc (Jiefangjun Bao) và sau đó được đăng lại trên nhiều trang web. 

Jun, người có tên hoặc bút danh nghe giống như "tiếng nói của quân đội", đã đả kích những lời chỉ trích gay gắt về chính sách đối ngoại của Mỹ, cho rằng chính Mỹ đã đặt ngòi nổ châm ngòi cho cuộc chiến bùng nổ hiện nay ở Ukraine.

Những nghi ngờ về tính chính đáng về mặt ý thức hệ trong các hành động của Nga đã được chuyên gia về Nga nổi tiếng ở Trung Quốc là Yang Cheng, bày tỏ mạnh mẽ trong một bài báo xuất hiện vào ngày 28/2 trên tờ báo Thượng Hải Tangso yu Zhengming. Chỉ ra lập luận của Nga và thừa nhận "sai lầm" mà NATO đã phạm phải, lẽ ra phải giải tán sau sự sụp đổ của Liên Xô, ông lưu ý rằng Nga cũng nên thể hiện sự tuân thủ nghiêm ngặt nguyên tắc "không thể đảm bảo an ninh của một quốc gia phải trả giá bằng an ninh của các quốc gia khác".

Trung Quốc trong tình huống này, không đứng về phía nào, phản đối "trò chơi có tổng bằng không", đồng thời kêu gọi giải quyết hòa bình, tôn trọng chủ quyền và toàn vẹn lãnh thổ của tất cả các nước và tuân thủ Hiến chương các quốc gia (LHQ).

Các chuyên gia cũng có quan điểm khác nhau về cách kết thúc cuộc xung đột và lập trường của Trung Quốc nên thực hiện. Ví dụ, Hu Xijin, một nhà báo nổi tiếng và là cựu biên tập viên của tờ Huanqiu Shibao (Global Times), trong một bài viết đăng trên Weibo vào ngày 4/3, ông chúc Nga có một "cuộc hạ cánh nhẹ nhàng" và khôi phục một môi trường chiến lược an toàn ở phía tây Ukriane. 

Đồng thời, ông cũng lên tiếng phản đối những nỗ lực nhằm "Nga hóa" chính sách đối ngoại của Trung Quốc, hay nói cách khác là chống lại những lời kêu gọi làm giống như Nga. 

Theo quan điểm của ông, sức mạnh của Trung Quốc, trái ngược với Nga, không nằm ở quân đội mà là kinh tế và do đó, Trung Quốc nên hành động chừng mực hơn và trong thời gian dài hơn, sử dụng ngoại giao, buộc Mỹ lại gần mình hơn về mặt kinh tế và đạt được lợi ích, đó là một lợi thế cạnh tranh.

Trong một cuộc phỏng vấn đăng trên trang web của Đài truyền hình Phượng Hoàng vào cuối tháng 2/2022, Feng Yujun, Phó hiệu trưởng Viện Nghiên cứu Quốc tế của Đại học Phúc Đán, nhận xét rằng nguyên tắc quan trọng xác định quỹ đạo phát triển của Nga, về mặt lịch sử, luôn là sự căng thẳng giữa tham vọng quyền lực lớn và sự thiếu thực quyền. 

Ngày nay, một lần nữa Nga đang hăng hái bắt tay vào việc khôi phục đế chế của mình, tuy nhiên, ngoài vũ khí hạt nhân chiến lược, quyền lực nhà nước tổng thể của Nga có nhiều sai sót. Do đó, chỉ có thời gian mới trả lời được liệu Nga có thể khôi phục lại đế chế của mình hay trở thành một "quốc gia đơn độc".

Trong một cuộc phỏng vấn khác được công bố trên một trang web nước ngoài vào ngày 12/3, Phó tổng giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Chính sách Công của Văn phòng Cố vấn Quốc vụ viện Trung Quốc, Hu Wei, thậm chí còn đặt câu hỏi liệu Nga có thể đạt được các mục tiêu của mình hay không, điều này sẽ đưa nước này vào hoàn cảnh khó khăn. Đó là lý do tại sao Trung Quốc nên từ bỏ vị thế trung lập và không cung cấp hỗ trợ cho Moscow. 

Hu Wei tin rằng điều này sẽ dẫn đến một nền hòa bình sớm hơn và "giúp xây dựng hình ảnh quốc tế của Trung Quốc và dễ dàng quan hệ với Mỹ và phương Tây", nhận được "sự ca ngợi rộng rãi của quốc tế về việc duy trì hòa bình thế giới".

Tất nhiên, tất cả các quan điểm này, khác nhau về nhiều điểm, chỉ có thể được coi là ý kiến riêng tư không liên quan trực tiếp đến đường lối chính thức của nhà nước Trung Quốc.

Quan điểm chính thống của Trung Quốc được đưa ra trong các tuyên bố chính thức của bộ ngoại giao Trung Quốc, cũng như của các nhà ngoại giao và cả lãnh đạo đất nước. Có lẽ, điều đó được thể hiện rõ ràng nhất trong một bài báo của đại sứ Trung Quốc tại Mỹ, Qin Gang, được xuất bản vào ngày 15/ 3 trên tờ The Washington Post dành riêng cho độc giả phương Tây. 

Nhà ngoại giao cấp cao của Trung Quốc bác bỏ tuyên bố của truyền thông Mỹ rằng Trung Quốc được cho là đã biết trước về kế hoạch của Nga và thậm chí đã yêu cầu Moscow trì hoãn hành động quân sự cho đến khi Thế vận hội Olympic mùa đông kết thúc tại Bắc Kinh.

Ngoài ra, ông cũng lưu ý rằng Trung Quốc là một đối tác thương mại lớn của cả Nga và Ukraine, và hơn 6.000 công dân Trung Quốc đang sống ở Ukraine, có nghĩa là các nỗ lực quân sự của Nga đi ngược lại lợi ích của Bắc Kinh. Ông nói rằng Trung Quốc sẽ làm mọi thứ có thể để ngăn chặn một cuộc xung đột vũ trang nếu họ biết trước về nó. 

Đại sứ Trung Quốc cũng bác bỏ tuyên bố rằng Moscow đã yêu cầu sự giúp đỡ từ Bắc Kinh và lưu ý rằng Trung Quốc ủng hộ các cuộc đàm phán hòa bình và "sẽ tiếp tục phối hợp các nỗ lực thực sự để đạt được hòa bình lâu dài" vì mục đích cuối cùng của nó là "chấm dứt chiến tranh và hỗ trợ ổn định khu vực và toàn cầu".

Nhà lãnh đạo Trung Quốc Tập Cận Bình cũng khẳng định quan điểm này trong cuộc gặp trực tuyến với Tổng thống Mỹ Joe Biden vào ngày 18/3, khi ông tuyên bố: "Trung Quốc không muốn để tình hình Ukraine đi đến thế này. Trung Quốc ủng hộ hòa bình và phản đối chiến tranh. Điều này đã gắn liền với lịch sử và văn hóa của Trung Quốc". 

Ông Tập từ chối nỗ lực của Mỹ nhằm buộc Trung Quốc gây sức ép đơn phương lên Nga và kêu gọi tất cả các nước hỗ trợ Nga và Ukraine tiến hành các cuộc đàm phán và đối thoại có hiệu quả có thể dẫn đến hòa bình. Ông cũng kêu gọi Mỹ tham gia đối thoại với Nga để giải quyết các vấn đề cốt lõi của cuộc khủng hoảng Ukraine và giảm bớt những lo ngại về an ninh của cả Nga và Ukraine.

Những tuyên bố của các quan chức Trung Quốc vượt ra ngoài phạm vi đối thoại với người Mỹ càng khiến Washington chỉ trích nhiều hơn. Chẳng hạn, phát ngôn viên Bộ Ngoại giao Triệu Lập Kiên (Zhao Lijian) ngày 17/3 cho biết quyết định mở rộng NATO sang phía đông của Chính phủ Mỹ liên quan trực tiếp đến cuộc khủng hoảng hiện nay ở Ukraine và chìa khóa để giải quyết tình hình nằm trong tay của Mỹ và NATO.

Hai ngày trước đó, ông Triệu Lập Kiên đã kêu gọi Mỹ suy nghĩ sâu sắc về vai trò của mình trong sự phát triển của cuộc khủng hoảng Ukraine và nỗ lực hữu hình để xoa dịu tình hình ở đó. 

Trong bài phát biểu ngày 19/3, Thứ trưởng Ngoại giao Lạc Ngọc Thành (Le Yucheng) cũng đưa ra lập luận tương tự, chỉ trích mạnh mẽ tâm lý của khối và sự tồn tại của NATO sau khi Liên Xô sụp đổ, cũng như các lệnh trừng phạt đơn phương áp đặt lên Nga mà không có bất kỳ ủy quyền nào của Hội đồng Bảo an Liên hợp quốc, mà ông mô tả là một nỗ lực "sử dụng toàn cầu hóa như một vũ khí".

 Phát biểu tại cuộc họp của Hội đồng Bảo an Liên hợp quốc vào ngày 14/3, đại diện của Trung Quốc, Zhang Jun, thực sự đồng ý với lập luận của Nga, nhấn mạnh tầm quan trọng của an ninh và kêu gọi từ bỏ Chiến tranh Lạnh đối với cuộc khủng hoảng Ukraine.

Do đó, lập trường của Trung Quốc có thể được hình thành như sau: 1) Trung Quốc phản đối hành động quân sự, không muốn hành động đó và ủng hộ một giải pháp hòa bình sớm và bảo tồn toàn vẹn lãnh thổ của Ukraine; 2) Trung Quốc cho rằng hành động quân sự của Nga là do chính sách khiêu khích của Mỹ, trước hết là do NATO mở rộng; 3) Phản ứng của Moscow là quá đáng, và Trung Quốc không nên đi theo con đường như vậy; 4) Nga vẫn là một đối tác vô cùng quan trọng và bất kỳ giải pháp hòa bình nào cũng cần xem xét các mối quan tâm chính đáng của nước này, cũng như các mối quan tâm của Ukraine.

Ý kiến cho rằng Trung Quốc coi phản ứng của Nga là quá đáng được chỉ ra bởi thực tế là, trong các tuyên bố gần đây, các quan chức Trung Quốc đã thể hiện quan điểm của họ theo cách mà nhiều người có thể hiểu đó là sự chỉ trích không chỉ của Mỹ và NATO đối với quyền lực chính trị của họ mà còn của các quốc gia khác, bao gồm cả Nga.

Trung Quốc đạt được mục tiêu trung dung phi cam kết này bằng cách không xác định một số chủ thể bị chỉ trích. Ví dụ, khi Bộ trưởng Ngoại giao Trung Quốc Vương Nghị gặp Tổng thư ký Tổ chức Hợp tác Thượng Hải Trương Minh, ông đã kêu gọi: kiên quyết phản đối việc hồi sinh tâm lý Chiến tranh Lạnh và tạo ra sự đối đầu giữa các khối; phản đối phân loại đối với các biện pháp trừng phạt đơn phương trái pháp luật; tôn trọng các mục đích và nguyên tắc của Hiến chương Liên hợp quốc; và đề cao công lý quốc tế. Tuy nhiên, ông Vương Nghị không nói rõ ai đã làm tất cả những điều trên và không tôn trọng công lý quốc tế. 

Đại sứ Trung Quốc tại Ukraine, Fan Xianrong, đã đưa ra quan điểm của Trung Quốc liên quan đến Ukraine. Theo truyền thông Ukraine, khi phát biểu tại Lviv (thành phố mà Trung Quốc đã chuyển đại sứ quán đến), ông Fan đã tuyên bố rõ ràng rằng Trung Quốc sẽ tiếp tục hỗ trợ Ukraine phát triển và tôn trọng "con đường mà người Ukraine đã chọn vì đây là quyền chủ quyền của mọi dân tộc".

Nhìn chung, có vẻ như Bắc Kinh vẫn chưa hình thành lập trường cuối cùng, có thể thay đổi trong suốt cuộc xung đột; tuy nhiên, các tính năng chính của nó rất rõ ràng. Một mặt, cách tiếp cận nguyên tắc của Trung Quốc để bảo vệ sự toàn vẹn lãnh thổ của tất cả các quốc gia vẫn không thay đổi. Điều này chủ yếu là do các vấn đề ly khai của chính Trung Quốc. 

Không phải ngẫu nhiên mà Bắc Kinh thường tuyên bố rằng không có sự giống nhau giữa các tình huống liên quan đến Ukraine và Đài Loan vì Ukraine là một quốc gia có chủ quyền, trong khi Đài Loan này là một phần không thể tách rời của Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa. 

Mặt khác, Nga là đối tác rất quan trọng của Trung Quốc trong cuộc đối đầu với Mỹ, nước này đã làm rất nhiều trong những năm gần đây để khiến Bắc Kinh hiểu rằng cuộc đối đầu này là nghiêm trọng và sẽ kéo dài trong thời gian dài.

Do đó, những lời kêu gọi hiện tại của Mỹ yêu cầu Trung Quốc hỗ trợ trong các nỗ lực "bóp nghẹt" Moscow không thể được đón nhận tích cực ở Bắc Kinh, nơi họ nhận thức rõ rằng, một khi Mỹ và NATO kết thúc với Moscow, họ sẽ tăng gấp đôi nỗ lực để kiềm chế Trung Quốc. 

Mỹ sẽ không thể đe dọa Bắc Kinh thay đổi lập trường đối với Nga thông qua các biện pháp trừng phạt chống Trung Quốc, vì Trung Quốc sẽ tự đánh bại việc áp dụng chính sách chống Nga. Có lẽ, bản chất của các đề xuất hiện tại của Mỹ đã được Liu Xin, người dẫn chương trình truyền hình nổi tiếng của Trung Quốc cho kênh tiếng Anh CGTN, tóm tắt khi cô viết trên tài khoản Twitter của mình: "Bạn có thể giúp tôi chống lại bạn của bạn để tôi có thể sau này tập trung chiến đấu với bạn không? "

Trung Quốc không thể đạt được lợi ích từ sự suy yếu của Nga. Nhiều khả năng Bắc Kinh sẽ cung cấp cho họ tất cả những hỗ trợ có thể trong khi cố gắng tránh tác động thứ cấp của các lệnh trừng phạt của Mỹ, mà họ có thể đưa ra những nhượng bộ nhất định trong các lĩnh vực nhạy cảm hơn, chẳng hạn như ngân hàng, đồng thời thuyết phục Nga giải quyết tình hình Ukraine nhanh nhất có thể. Tuy nhiên, sự hợp tác chặt chẽ với Nga trong tương lai sẽ phụ thuộc nhiều hơn vào lợi ích địa chính trị thuần túy hơn là tầm nhìn chung về trật tự thế giới.