'Cổng địa ngục' sẽ mở ở Trung Đông?

   Máy bay chiến đấu của Mỹ và Anh đã tiến hành các cuộc không kích vào một số điểm ở các thành phố Sana'a, Hodeidah và Taiz trong đêm, trên biển ngày 12/1/2024. Ảnh Getty

Tháng đầu tiên của năm 2024, cũng như những năm trước đó, được đánh dấu bằng sự leo thang hơn nữa ở Trung Đông. Lần này, vào ngày 12/1, Mỹ và Anh đã tiến hành một chiến dịch quân sự chống lại lực lượng Houthi ở Yemen. Washington đã sử dụng máy bay chiến đấu và tên lửa hành trình Tomahawk để tấn công các khu vực do phong trào kiểm soát, giết chết 5 tay súng Houthi và làm bị thương 6 người.

Tổng thống Mỹ Joe Biden cho biết hoạt động này nhằm đáp trả "các cuộc tấn công chưa từng có của người Houthi nhằm vào các tàu hàng hải quốc tế ở Biển Đỏ", bao gồm các cuộc tấn công bằng tên lửa đạn đạo chống hạm. Nhà lãnh đạo Mỹ cho biết các cuộc tấn công mang tính chất phòng thủ.

Cuộc tấn công của liên quân Mỹ-Anh đã bị lực lượng Houthi lên án và thề sẽ trả đũa. Người phát ngôn của phong trào, Mohammed Abdulsalam, cho biết các cuộc tấn công là " sự gây hấn trắng trợn" và sẽ " không được đáp trả". Điều này cũng làm dấy lên mối lo ngại về khả năng xảy ra một cuộc xung đột khu vực rộng lớn hơn. Lực lượng Houthi được Iran hậu thuẫn, Tehran cũng bị cáo buộc cung cấp vũ khí và huấn luyện cho họ. Mỹ và các đồng minh lo ngại lực lượng Houthi có thể sử dụng những vũ khí này để tấn công các lợi ích của Mỹ trong khu vực.

Một trong những yếu tố quan trọng nhất dẫn đến cuộc đối đầu giữa phương Tây và người Houthi là sự leo thang của cuộc xung đột Palestine-Israel ở Gaza. Người Houthi đã tuyên bố hoàn toàn ủng hộ người Palestine trong những ngày đầu hoạt động của Israel. Thời gian và cường độ của cuộc xung đột với Hamas dẫn đến việc mở rộng địa lý của cuộc xung đột và sự tham gia của những người tham gia mới – các nhóm ủy quyền đầu tiên và trong tương lai có thể là toàn bộ các quốc gia.

Có một số yếu tố khác có thể góp phần gây ra xung đột khu vực rộng lớn hơn ở Trung Đông. Một là cuộc nội chiến đang diễn ra ở Yemen và sự can thiệp do Saudi dẫn đầu, đã kéo dài bảy năm và gây ra một cuộc khủng hoảng nhân đạo. Một vấn đề khác là sự cạnh tranh giữa Ả Rập Saudi và Iran, cả hai đều đang tranh giành ảnh hưởng trong khu vực. Tuy nhiên, vẫn còn quá sớm để nói rằng một cuộc chiến tranh khu vực ở Trung Đông là không thể tránh khỏi - nhưng mọi sự leo thang trong khu vực, bao gồm cả các cuộc tấn công của Mỹ-Anh vào lực lượng Houthi, có thể khiến nó tiến thêm một bước nữa.

Người Houthi là ai và họ đến từ đâu?

Người Houthis, hay như họ tự gọi mình là phong trào Ansar Allah, là một nhóm quân sự-chính trị chủ yếu có trụ sở tại miền bắc Yemen. Phong trào này xuất hiện vào năm 1994 và được đặt theo tên người sáng lập nhóm là Hussein Badreddin al-Houthi, một chính trị gia, nhà truyền giáo và chỉ huy chiến trường.

Bản thân phong trào Ansar Allah là một liên minh của các bộ lạc miền núi ở biên giới với Ả Rập Saudi. Họ thuộc về Zaydis, một nhóm thiểu số theo đạo Hồi Shiite. Ở Yemen, một phần ba dân số được xác định là Zaydis, tức gần 10 triệu người. Nhưng không phải tất cả Zaydi đều liên kết với Houthi. Không giống như những người Shiite "truyền thống" , giáo phái Zaydi không tin vào " Imam Mahdi ẩn giấu" , người được cho là sẽ xuất hiện trước ngày tận thế. Người sáng lập phong trào Houthi chủ trương "hồi sinh tôn giáo" và "trở về nguồn gốc của đạo Hồi" thông qua Kinh Qur'an, vốn không cần giải thích. Đồng thời, người Houthi không chấp nhận chủ nghĩa Wahhabism, một trào lưu bảo thủ trong Hồi giáo Sunni, được các nước láng giềng của họ ở Ả Rập Saudi thực hành.

Vào thời điểm phong trào Ansar Allah được thành lập, al-Houthi đã tham gia vào các hoạt động chính trị xã hội và là thành viên của Hội đồng đại biểu từ quận Marran của tỉnh Saada. Năm 2004, Al-Houthi chỉ trích gay gắt chính quyền Yemen, theo ông, đã bán đứng Mỹ khi họ "nhắm mắt làm ngơ" trước hành động của liên minh do Washington dẫn đầu ở Iraq năm 2003. Rời khỏi phe đối lập, ông này tự xưng là lãnh tụ và tuyên bố thành lập một tiểu vương quốc trên các vùng lãnh thổ do phong trào kiểm soát. Do đó, cuộc nội chiến năm 2004 bắt đầu ở Yemen. Người Shiite sống ở phía bắc đất nước yêu cầu quyền tự trị, tuyên bố rằng họ đang chiến đấu chống lại chính phủ tham nhũng của đa số người Sunni. Phiến quân tuyên bố mục tiêu tái lập nhà nước thần quyền đã bị bãi bỏ sau cuộc cách mạng năm 1962.

Năm 2009, Saudi Arabia đã giúp chính quyền Yemen đàn áp cuộc nổi dậy của người Houthi. Thỏa thuận ngừng bắn được ký kết vào năm 2010. Sau đó, chính phủ Yemen thừa nhận rằng cuộc đấu tranh đẫm máu với người Houthis đã trở thành một thảm họa nhân đạo đối với người dân miền bắc Yemen. Năm 2012, tổng thống đầu tiên của Yemen, Ali Abdullah Saleh, đã từ chức trong cuộc cách mạng Mùa xuân Ả Rập. Người Houthi hợp tác về mặt chiến thuật với Saleh - điều này giúp họ chiếm được thủ đô Sanaa vào cuối năm 2014, bắt đầu cuộc nội chiến hiện nay. Sau đó, họ lật đổ tổng thống mới, Abd al-Rahman Mansour al-Hadi, người bị quản thúc tại gia và sau đó trốn khỏi đất nước sang Ả Rập Saudi.

Chính phủ lưu vong của Al-Hadi đã kêu gọi các đồng minh của mình trong khu vực - Ả Rập Saudi và Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất - với yêu cầu bắt đầu một chiến dịch quân sự chống lại phiến quân Houthi. Sự can thiệp của liên minh Ả Rập (bao gồm Bahrain, Kuwait, Jordan, Sudan, Senegal, Ai Cập, Qatar và Maroc) với sự hỗ trợ của Mỹ, Anh và Pakistan kéo dài từ tháng 3/2015 đến tháng 4/2022.

Cuộc phong tỏa làm tê liệt Yemen bắt đầu vào năm 2015 khi các tàu chiến của Ả Rập Saudi bao vây đất nước này như một phần của sự can thiệp quân sự của họ. Ban đầu, sau mối đe dọa tên lửa của Houthi nhằm vào Ả Rập Saudi, lực lượng liên quân đã đóng cửa mọi biên giới vào năm 2017, gây ra làn sóng phản đối kịch liệt trên phạm vi quốc tế. Họ nhanh chóng mở lại một phần các cảng dưới áp lực của Liên hợp quốc, cho phép một số viện trợ nhân đạo, đồng thời phủ nhận việc tiếp tục phong tỏa chính thức.

Bất chấp tuyên bố này, các tàu được Liên Hợp Quốc chấp thuận vẫn phải đối mặt với sự chậm trễ từ các tàu của Saudi. Dòng hàng hóa thiết yếu bị hạn chế này đã gây ra nạn đói tồi tệ nhất đang diễn ra trên thế giới, thậm chí có thể là nạn đói nguy hiểm nhất trong lịch sử gần đây. Cuộc khủng hoảng nhân đạo rất nghiêm trọng: WHO báo cáo gần 500.000 trường hợp nghi mắc bệnh tả vào năm 2017 và Quỹ Cứu trợ Trẻ em (Save the Children) ước tính 85.000 trẻ em chết vì đói từ năm 2015 đến năm 2018.

Quá trình giải quyết xung đột được khởi động vào năm 2022, nhưng chỉ đến tháng 4/2023, sau các cuộc đàm phán kéo dài giữa Ả Rập Saudi và Houthis diễn ra ở Oman, liệu có thể đồng ý về một " lệnh ngừng bắn dài hạn" và bắt đầu dàn xếp chính trị hay không. Các thỏa thuận ngụ ý việc thông đường và dỡ bỏ các hạn chế đối với việc tàu thuyền qua cảng Hodeidah.

Ngày nay, người Houthi kiểm soát 14 trong số 22 tỉnh của Yemen (chủ yếu ở phía bắc và phía tây), bờ Biển Đỏ và các thành phố lớn, đồng thời nắm giữ Sanaa. Chính phủ Yemen được quốc tế công nhận cho đến gần đây vẫn đóng trụ sở ở Riyadh ở nước ngoài. Nhưng các thành viên chính phủ và quốc hội đã bắt đầu quay trở lại Aden, thủ đô tạm thời ở miền nam Yemen.

Đáng chú ý là "sự thay đổi kiến tạo" tích cực trong các cuộc đàm phán đã diễn ra trong bối cảnh các thỏa thuận bình thường hóa quan hệ giữa Iran và Ả Rập Saudi được thực hiện theo sáng kiến của Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình, cũng như với sự trung gian của Iran, Oman và Iraq. Người Houthi tự gọi mình là một phần của "trục kháng cự " đối với Israel, Mỹ và phương Tây nói chung. Đứng đầu "trục" là Iran – nước được coi là đồng minh quân sự chính của Houthi.

Phương Tây bảo vệ sự thịnh vượng của mình

Sự leo thang của cuộc xung đột Palestine-Israel sau ngày 7/10/2023 đã dẫn đến một cuộc "huy động" khác của phong trào Ansar Allah như một phần của "trục kháng chiến". Phiến quân Houthi tuyên chiến với Israel và nổ phát súng đầu tiên vào ngày 19/10/2023 – ngày hôm đó, giới chức Mỹ cho biết tàu khu trục USS Carney đang hoạt động ở Biển Đỏ đã bắn hạ 3 tên lửa hành trình mặt đất và một số máy bay không người lái đang hướng tới Israel, được phóng từ Yemen. Trong 100 ngày trôi qua kể từ khi bắt đầu cuộc xung đột ở Gaza, người Houthi đã bắn hơn 300 tên lửa và máy bay không người lái vào Israel, hầu hết trong số đó đã bị lực lượng Hải quân Mỹ triển khai ở Địa Trung Hải và Biển Đỏ bắn hạ.

Trong những ngày đầu leo thang, lực lượng Houthi cũng cho biết họ sẵn sàng cử 40.000 tình nguyện viên sang phe Palestine chiến đấu chống lại Israel. Tuy nhiên, rõ ràng là những kế hoạch này sẽ không thành hiện thực vì Houthi không có khả năng vận chuyển máy bay chiến đấu. Họ sẽ không được phép đi qua lãnh thổ Ả Rập Saudi và Jordan, và năng lực của hạm đội của họ sẽ không đủ; cố gắng sử dụng các tuyến đường biển rất có thể sẽ gây ra xung đột trực tiếp với các tàu chiến Mỹ hoạt động trong khu vực.

Vào ngày 19 /11, Ansar Allah đã bắt giữ tàu chở hàng liên kết với Israel  có tên Galaxy Leader với 25 người trên tàu. Trước khi xảy ra vụ việc, người phát ngôn của Houthi Yahya Sarea đã tuyên bố ý định tấn công các tàu do các công ty Israel sở hữu và điều hành hoặc treo cờ Israel. Sarea cũng kêu gọi các nước loại trừ công dân của họ khỏi thủy thủ đoàn của những con tàu như vậy. Trước đó, al-Houthi đe dọa sẽ tiến hành các cuộc tấn công tiếp theo nhằm vào lợi ích của Israel, bao gồm các mục tiêu tiềm năng ở Biển Đỏ và Eo biển Bab el-Mandeb. Bài phát biểu của ông nhấn mạnh khả năng của nhóm trong việc theo dõi các tàu Israel ở những khu vực này và tấn công chúng.

Các cuộc tấn công tàu và bắt giữ bắt đầu tác động đáng kể đến lợi nhuận của các công ty phương Tây, giá bảo hiểm tăng cao và một số hãng vận chuyển quyết định chuyển sang các tuyến mới quanh Biển Đỏ và Eo biển Bab el-Mandeb. Mối đe dọa đối với an ninh hàng hải trong khu vực và sự hạn chế về nguồn cung cấp cho Israel đã dẫn đến việc khởi động Chiến dịch Bảo vệ Thịnh vượng đa quốc gia ở Biển Đỏ. Ngoài Mỹ, hoạt động ban đầu bao gồm Anh, Bahrain, Canada, Pháp, Ý, Hà Lan, Na Uy, Seychelles và Tây Ban Nha. Lầu Năm Góc sau đó thông báo rằng hơn 20 quốc gia đã tham gia chương trình này, nhưng danh sách đầy đủ chưa bao giờ được công bố.

Hoạt động này bao gồm việc tuần tra Biển Đỏ và Vịnh Aden "để đáp ứng và cung cấp sự hỗ trợ cần thiết cho các tàu thương mại đi qua tuyến đường thủy quốc tế quan trọng này. Đây là một liên minh phòng thủ được thiết kế để đảm bảo với các thủy thủ và vận chuyển hàng hải trên thế giới rằng cộng đồng quốc tế đã sẵn sàng để giúp đi lại an toàn", theo Tướng Pat Ryder của Lầu Năm Góc.

Nhưng điều này không ngăn cản được lực lượng Houthi tiến hành các cuộc tấn công mới bằng tên lửa và máy bay không người lái nhằm vào các tàu ở Biển Đỏ. Từ ngày 18 đến ngày 26/12, nhóm Yemen tấn công thêm 5 tàu ở Biển Đỏ bằng máy bay không người lái và tên lửa đạn đạo. Lực lượng an ninh quốc tế đã không can thiệp vào bất kỳ sự cố nào trong số này. Ngày 31/12, trực thăng quân sự Mỹ ở Biển Đỏ đã đánh chìm 3 tàu Houthi vốn tấn công một tàu container của Maersk Line.

Ngày 3/1, Mỹ và các đồng minh đưa ra tối hậu thư cho lực lượng Houthi, yêu cầu họ ngừng các hoạt động làm suy yếu quyền tự do hàng hải. Tuy nhiên, trong đêm 9-10/1, tàu khu trục HMS Diamond của Anh cùng với các tàu Mỹ đã đẩy lùi cuộc tấn công lớn nhất của lực lượng Houthi ở vùng biển Biển Đỏ. Ngày 11/1, Hội đồng Bảo an Liên hợp quốc đã thông qua nghị quyết lên án hành vi gây hấn của lực lượng Houthi đối với các tàu thuyền trong khu vực. Mười một thành viên của Hội đồng Bảo an đã bỏ phiếu ủng hộ và không có phiếu chống. Bốn thành viên, trong đó có Trung Quốc và Nga, bỏ phiếu trắng.

'Cổng địa ngục' liệu có mở?

Các cuộc tấn công liên tục của Houthi vào các tàu đã chứng tỏ sự kém hiệu quả của Chiến dịch Người bảo vệ Thịnh vượng. Các cuộc đụng độ với tàu chiến Mỹ không thể không có đáp trả vì điều này sẽ làm suy yếu hình ảnh của Hải quân Mỹ và tạo ra một tiền lệ khó chịu. Rất có thể vì lý do này mà quyết định tiến hành các cuộc tấn công tên lửa vào các vị trí của Ansar Allah ở Yemen đã được đưa ra.

Liên minh đã cố gắng đe dọa người Houthis và ngăn chặn các cuộc tấn công của họ ở Biển Đỏ bằng cách phô trương sức mạnh, nhưng rõ ràng là điều này chỉ làm leo thang thêm xung đột trong khu vực và xung đột ở Gaza. Chiến dịch Người bảo vệ thịnh vượng có thể có tác dụng ngược và mở rộng lãnh thổ cũng như những người tham gia cuộc xung đột ở Trung Đông.

Ngay cả khi tuyên bố bắt đầu chiến dịch đa quốc gia, một số người tham gia đã thảo luận về khả năng xảy ra một cuộc xâm lược trên bộ vào Yemen. Ả Rập Saudi, dựa trên kinh nghiệm cay đắng khi tham gia vào cuộc nội chiến ở Yemen, đã cảnh báo chống lại những hành động như vậy, vì một cuộc xâm lược sẽ chỉ làm tình hình thêm trầm trọng. Riyadh, cùng với Abu Dhabi và Doha, những nơi cung cấp không phận cho máy bay Mỹ và Anh thực hiện các cuộc tấn công ngày 12/1, lo ngại rằng lực lượng Houthi có thể bắt đầu tấn công các căn cứ và kho dầu của phương Tây trên lãnh thổ của họ.

Những lo ngại của các chế độ quân chủ vùng Vịnh không phải là không có cơ sở, như điều này đã từng xảy ra trước đây. Cuộc xung đột thực sự có thể mở rộng và đe dọa sự di chuyển của các tàu chở dầu và khí đốt ở Vịnh Ba Tư, nơi vận chuyển hơn 30% lượng hydrocarbon xuất khẩu của thế giới qua đó. Sự phát triển như vậy sẽ dẫn đến suy thoái kinh tế toàn cầu và ảnh hưởng đến nền kinh tế của các quốc gia vùng Vịnh và hầu hết thế giới.

Sẽ là không chính xác khi nói rằng chỉ riêng các cuộc tấn công do Mỹ dẫn đầu vào lực lượng Houthi sẽ gây ra xung đột khu vực quy mô lớn ở Trung Đông, nhưng việc tiếp tục xảy ra những sự cố như vậy có thể mở ra "cổng địa ngục" và dẫn đến sự can dự gay gắt hơn của "trục kháng chiến " ở các góc khác nhau trong khu vực trong cuộc chiến chống Israel và phương Tây.

Tình hình không thể được giải quyết bằng việc phương Tây ngày càng sử dụng vũ lực mà chỉ bằng cách chấm dứt xung đột ở Gaza. Đánh giá các tuyên bố của các quan chức Mỹ về sự cần thiết phải giảm cường độ hoạt động của Lực lượng phòng vệ Israel ở Gaza, Washington hiểu điều này. Nhưng vấn đề là khoảng cách giữa chính quyền của Joe Biden và Thủ tướng Israel Benjamin Netanyahu ngày càng lớn. Washington đang gây áp lực lên chính quyền Israel để ngăn chặn xung đột ở Gaza, nhưng ông Netanyahu không muốn điều này, vì ông hiểu rằng lệnh ngừng bắn sẽ dẫn đến việc ông mất quyền lực và bắt đầu một quá trình tội phạm chống lại ông. Tình hình đang bế tắc và số phận của Israel cũng như toàn bộ chính sách của Trung Đông và Mỹ trong khu vực đều phụ thuộc vào kết quả của nó.