Đại sứ Phạm Quang Vinh: Năm kịch bản tác động chính sách thương mại thời Trump 2.0 đến Việt Nam và cách ứng phó

* Đại sứ nhận định thế nào về bức tranh chung thương mại thời Trump 2.0?

- Trong nhiệm kỳ đầu, ông Trump đã sử dụng công cụ thương mại thuế quan, nhưng lần này mức độ khó lường gia tăng, tính quyết liệt cao hơn, phạm vi sử dụng mở rộng hơn, không chỉ nhắm vào thâm hụt thương mại kinh tế mà còn là công cụ chính trị, an ninh... Trước đây ông Trump chỉ nhắm vào Trung Quốc, giờ ông nhắm tất cả đối tượng. Và bây giờ mới là sự khởi đầu, phía trước còn nhiều ẩn số và khó lường.

Dự tính 2025 sẽ là biến động và đầy sóng gió về kinh tế, thương mại, đầu tư. Song hành với nỗ lực các quốc gia đạt được từ cuối năm 2022 thời hậu đại dịch, đã có sự phục hồi nhất định, kiểm soát được lạm phát, nối lại chuỗi cung ứng, nhưng giờ lại xuất hiện sự bấp bênh mới trong bối cảnh ông Trump nắm quyền.

Ẩn số và biến số lớn nhất của chính quyền Trump 2.0 đi cùng các động thái thương mại thuế quan như vậy.

Thứ hai, khi ông Trump lấy thuế quan làm công cụ chính, tất cả các nước cả bạn bè lẫn đối thủ của Mỹ đều đã tính các biện pháp phòng bị mà họ lường trước được từ thời Trump 1.0 đến 3 tuần vừa qua, nhưng mức độ phản ứng tùy thuộc các biện pháp của ông Trump: Có nước đáp trả ngay, nhân nhượng ngay, có người dùng biện pháp dằng dai để kéo dài và tính toán.

Thứ ba, phía trước là cạnh tranh chiến lược Mỹ - Trung, trong đó có cả cuộc chiến thương mại còn nhưng trọng tâm là an ninh. Trong sắc lệnh hành pháp về thương mại của ông Trump có riêng phần nói về Trung Quốc với nhiều kịch bản khác nhau, nhưng mức độ như thế nào còn ở phía trước.

Chắc chắn cuộc chiến quyết liệt phúc tạp và nhiều ẩn số như vậy sẽ ảnh hưởng đến khu vực và Việt Nam ở nhiều chiều: Thế giới nhiều biến động hơn cả về kinh tế, thương mại, đầu tư, cả về tỷ giá hối đoái. Vừa qua chỉ một đòn dọa Mexico, Canada, Trung Quốc đã khiến tỷ giá hối đoái biến động nhiều.

Những đứt gãy chuỗi cung ứng, dịch chuyển thương mại mang đến cả cơ hội và thách thức, Việt Nam phải tìm thị trường mới nhưng cũng có cơ hội thương mại dịch chuyển đến Việt Nam, cả chất lượng tốt và chất lượng xấu.

Thứ tư, Việt Nam và khu vực còn phải chịu tác động cả từ bức tranh chung liên quan đến kinh tế thương mại thế giới nên việc dự phòng các kịch bản liên quan đến Việt Nam phải tính cả yếu tố đó.

* Vậy tác động của các chính sách thương mại thời Trump 2.0 liên quan đến Việt Nam thế nào, có các tình huống, kịch bản nào, thưa Đại sứ?

Việt Nam đã có đà quan hệ với Mỹ, mà năm nay kỷ niệm 30 năm, quan hệ 2 nước càng ngày càng phát triển, các đảng phái khac nhau và chính quyền Trump 1.0 đều ủng hộ đà quan hệ này.

Thương mại đầu tư phát triển làm lợi cho cả 2 nước. Các công ty Mỹ vừa xuất khẩu công nghệ dịch vụ, vừa nhập khẩu hàng thiết yếu. Vì vậy khi Mỹ cạnh tranh nước lớn thì họ cũng cần Việt Nam.

Trong chính sách chung, có thể có những vấn đề nổi cộm, đáng chú ý nhất là thặng dư thương mại với Mỹ. Việt Nam xếp thứ 3, thứ 4 trong số các nước thâm hụt thương mại với Mỹ. Nhưng ngoài ra chúng ta không có các vấn đề lớn như di cư, tranh chấp thương mại, địa chính trị… nên Việt Nam vẫn có nhiều thuận lợi.

Nếu Mỹ tiếp tục ưu tiên chiến lược Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương thì Việt Nam là đối tác mà Mỹ cần tranh thủ. Nhưng cũng không loại trừ có tác động từ cả cuộc chiến thương mại nói chung và một số vấn đề nổi cộm so với ưu tiên mới của chính quyền Trump 2.0.

Còn quá sớm để nói về những tác động, nhưng tôi tạm phác họa một vài kịch bản xảy ra, căn cứ 3 tuần đàu và các sắc lệnh hành pháp của ông Trump.

Thứ nhất, ông Trump từng dọa đánh thuế tất cả hàng nhập vào Mỹ 10 – 20%. Việt Nam là nước xuất khẩu lớn, nếu tất cả hàng nhập khẩu bị đánh thuế chắc chắn Việt Nam có ảnh hưởng.

Có người nói khi đánh vào tất cả hàng nhập khẩu của Mỹ thì coi như đưa về 0, Việt Nam vẫn có sức cạnh tranh, nhưng đó chỉ là một vế và chưa hẳn quan trọng nhất.

Mặt khác khi ông Trump đánh thuế tất cả mặt hàng sẽ có mấy vấn đề: Hàng hóa vào Mỹ đắt lên, sức mua nội thị trường Mỹ giảm đi, do vậy trước xuất khẩu 1 tỉ thì giờ chỉ còn 7-8 trăm triệu. Ngoài ra trong các sản phẩm của Việt Nam xuất sang Mỹ, nhiều nguyên vật liệu phụ tùng phải nhập bên ngoài sẽ phải chịu giá cả tăng, muốn giữ giá thành bình thường không được, cộng với thuế quan tăng, giá cả sẽ cao lên.

Thứ hai, Việc đánh thuế quan chung cho tất cả các bên có lẽ ông Trump đi từng bước, không phải đồng loạt đánh 10% luôn. Bộ trưởng Tài chính đã đưa phương án đầu tiên đánh 2,5%, ông Trump chưa phê duyệt nhưng nói khởi đầu đó quá thấp. Nhiều người dự đoán có thể ông khởi đầu ở mức 5% trở lên.

Nếu khởi đầu như vậy so với cam kết ban đầu 10 – 20% là có giãn ra, không phải do lo sợ các nước mà lo cho hàng hóa tiêu dùng vào Mỹ, do vậy tao ra thời gian cho các nước và Việt Nam ứng phó.

Nếu ông Trump đi từng bước, Việt Nam có thể có kịch bản: Đánh thuế chung tất cả các nước nhưng lựa chọn mặt hàng. Ông Trump tuyên bố nếu lựa chọn, sẽ ưu tiên đánh vào công nghệ gồm bán dẫn và chip, dược phẩm, nguyên liệu thép, dầu và khí.

Nếu ông Trump lựa chọn đánh vào các mặt hàng này nhập vào Mỹ, có những mặt hàng liên quan và không liên quan đến Việt Nam, do vậy nhà nước và doanh nghiệp phải theo dõi kỹ danh mục mặt hàng có thể bị đánh thuế. Việt Nam lâu nay xuất khẩu nhiều về điện tử, giày dép, nông nghiệp… Dù Mỹ lựa chọn để đánh thuế nhưng tính bất ổn của thương mại gia tăng rất nhiều, cả về hàng hóa xuất khẩu và tỷ giá hối đoái.

Thứ ba, ông Trump có thể lựa chọn một số nước để đánh thuế. Thâm hụt thương mại lớn với Mỹ cũng sẽ là yếu tố cọ xát và ưu tiên của ông Trump, điều này chắc chắn liên quan trực tiếp đến Việt Nam. Do vậy phải có tính toán các phương án khác nhau, dự trù bước di khác nhau, trong phòng ngừa của Việt Nam, vừa là từ trong nước vừa là đối thoại với Mỹ như thế nào.

Trong kịch bản ứng phó, chú ý có việc ông Trump cảnh báo đánh thuế để đổi lại nhân nhượng, yêu cầu gì. Đầu tư thương mại của Mỹ ở VIệt Nam tạo cho hai bên cùng có lợi. Nếu có bị đe dọa ta vẫn có thể đối thoại, vẫn có thể đi từng bước, do vậy phải bảm sát và đối thoại với Mỹ.

Kịch bản 4 là liên quan đến việc Mỹ muốn chống nước khác, trong đó có cuộc chiến thương mại với Trung Quốc lLiên quan đến xuất xứ hàng hóa là câu chuyện phải chú ý. Cạnh tranh thương mại Mỹ - Trung chưa rõ sẽ thế nào, Mỹ mới nêu liên quan vấn đề fetannyl, nhưng sắc lệnh thương mại của ông Trump nêu rõ sẽ đánh vào việc chuyển dịch xuất xứ hàng hóa sang thứ nước 3. Việt Nam, Mexico đều có đầu tư lớn và sử dụng phần rất lớn nguyên liệu của Trung Quốc, do đó phải rất chú ý.

Kịch bản 5 là tỷ giá hối đoái. Bất kỳ lúc nào khi cạnh tranh thương mại gia tăng, câu chuyện thao túng tiền tệ lại nổi lên với Việt Nam. Tháng 12/2020 trước 1 tháng khi hết nhiệm kỳ, ông Trump gắn mác thao túng tiền tệ cho Việt Nam. Do vậy phải theo dõi các động thái, quan trọng nhất là không can thiệp phi thị trường vào tỷ giá hối đoái.

Chúng ta là nền kinh tế mở, đi theo các quy định thị trường. 3 năm trước ta thỏa thuận với Mỹ minh bạch về thị trường tài chính, điều đó cần tiếp tục duy trì đến thời Trump 2.0.

Việc gắn mác thao túng tiền tệ cũng chưa dẫn đến thuế quan ngay, mà trước hết là điều tra thao túng hay không, vì vậy có cơ hội để Viẹt Nam tranh thủ chia sẻ, điều chỉnh.

Việt Nam rất cần chủ động do độ mở kinh tế, do tăng trưởng GDP của Việt Nam, thương mại xuất nhập khẩu đóng góp rất nhiều vào GDP. Năm ngoái thương mại hai chiều của Việt Nam là 786 tỷ USD, trong khi GDP 400 tỷ.

Thương mại của Việt Nam gắn với 3 trung tâm kinh tế thế giới mà hiện cũng đang chịu xáo trộn: Châu Á – Thái Bình Dương, EU, Bắc Mỹ. Sự xáo trộn quyết liiệt hơn còn ở phía trước.

Canada, Mexico đã bị đánh thuế. Tiếp theo ông Trump sẽ đánh thuế EU, cuộc chiến thương mại với Trung Quốc đã rõ, do vậy Việt Nam chịu tác động nhất định từ nhiều chiều khi 3 trung tâm kinh tế thế giới và là bạn hàng lớn của Việt Nam đứng trước sóng gió biến động.

Khi nói đến Mỹ và Trung Quốc, hai nền kinh tế này chiếm ngót nghét 40% thương mại của VN trên thế giới, chiếm gần 300 tỉ USD/786 tỉ USD, chứng tỏ tác động là rất lớn. Vì vậy cuộc chiến thương mại tác động nhiều chiều, vào 3 trung tâm kinh tế lớn và là 3 đối tác thương mại, bạn hàng lớn thì Việt Nam chắc chắn phải chủ động.

* Vậy theo nhìn nhận của Đại sứ, Việt Nam nên ứng phó  như thế nào?

- Chắc chắn quan hệ Việt – Mỹ duy trì đà quan hệ chung về kinh tế với các lĩnh vực khác. Năm 2025 là 30 năm quan hệ, hai bên phải thúc đẩy mọi lĩnh vực các trụ cột trong quan hệ đối tác chiến lược. Tổng Bí thư Tô Lâm đã điện dàm với ông Trump, Bộ trưởng Ngoại giao Bùi Thanh Sơn đã điện đàm với Ngoại trưởng Mỹ Rubio.

Điện đàm với ông Rubio có 3 ý liên quan: Ông Rubio cho rằng quan hệ với Việt Nam là mẫu hình đặc biệt dựa tren cơ sở vũng chắc chia sẻ về lợi ích, hoan nghênh đối tác chiến lược toàn diện đồng thời mong muốn thúc đẩy quan hệ trong kỷ niệm 30 năm; nhưng ông cũng đề nghị giảm thâm hụt thương mại. Đó cũng là ưu tiên của Mỹ nên cả hai cần bàn luận.

Việt Nam không có những vấn đề quá cấn cá về kinh tếchính trị an ninh với Mỹ để trở thành đối tượng bị đánh thuế cao, nhưng có những vấn đề cộm trong ưu tiên thương mại của Mỹ, vì vậy Việt Nam phải chủ động.

Thứ nhất, Việt Nam cần chú ý đến thương mại với thế giới, đặc biệt với Mỹ, về công bằng minh bạch, trong đó có xuất xứ hàng hóa. Thâm hụt thương mại là thể hiến sức cạnh tranh của hàng hóa Việt Nam mà Mỹ cần, không phải là gian lận thương mại.

Thứ hai, hai bên cùng cải cách trong nước trong kỷ nguyên mới, càng phải thuận lợi hóa môi trường kinh doanh cho DNNN kể cả doanh nghiệp Mỹ. Đã đến lúc, một mặt thúc đẩy cải cách thị trường hướng tới mục tiêu 2030 - 2045, phối hợp với hiệp hội doanh nghiệp Mỹ giải quyết tồn đọng, tạo thuận lợi hơn cho môi trường đầu tư kinh doanh thuận lợi hơn, đặc biệt với các công ty Mỹ, tạo cơ hội cho các lĩnh vực mới.

Thứ ba, Mỹ có nhiều hàng hóa Việt Nam cần, đây là cơ hội Việt Nam mua thêm hàng Mỹ, nhiệm kỳ 1.0 ta đã mua máy bay, nông sản. Nhưng trước vận hội mới ta có quyền nghĩ thêm: về các lĩnh vực công nghệ, về đổi mới sáng tạo, AI, công nghệ lõi, liên doanh đầu tư ở Việt Nam như thế nào cũng là đóng góp nhiều cho thương mại.

Nhiều nước thúc đẩy cáp ngầm trên biển về Internet trong bối cảnh số hóa gia tăng. Ta có 5 tuyến liên quan biến động chính trị ở Biển Đông. Về đầu tư an ninh cáp ngầm có thể liên doanh với Mỹ, Nhật và các nước khác để bảo đảm an ninh đường truyền cũng là một hướng.

Về vệ tinh, Starlink cũng là một hướng mua công nghệ và hàng Mỹ, Thủ tướng đã nói về điều này.

Trong lĩnh vực công nghiệp dân sự và công nghiệp quốc phòng an ninh, về radar, trực thăng, máy bay cứu hóa… ta đều có thể mua đượckhi phù hợp chất lượng, túi tiền, nhu cầu của Việt Nam.

Vvề công nghệ hạt nhân, ta cũng có thể quan tâm đến công nghệ lò phản ứng mô đun nhỏ hiện đại.

Ngoài ra là dầu khí, khí hóa lỏng, máy bay dân sự, nông sản… chúng ta có thể mua thứ khác, mua càng nhiều thì có thể xuất càng nhiều sang Mỹ dựa trên ting thần hai bên cùng có lợi.

Thư tư, tiếp tục duy trì tiếp xúc với chính quyền Trump ở tất cả cấp, tiếp tục đối thoại ưu tiên về kinh tế thương mại điều này ta đã làm trong thời kỳ 1.0. Bất kỳ vấn đề gì khúc mắc về thuận lợi hóa hàng hóa, tỷ giá, thuế quan đều được bàn và có những động thái có thể làm sớm. Trước khi họ công bố ý định thuế quan, cơ chế đối thoại là cực kỳ quan trọng.

Thứ năm, chú ý tỷ giá hối đoái trong bối cảnh kinh tế bấp bênh, nhưng chú ý điều khoản của Mỹ về gắn nhãn mác liên quan thao túng tiền tệ. Tỷ giá biến động tác động đến KTTM nói chung, nhưng gắn với thao túng nên phải tính.

Thứ sáu, một loạt việc khác Việt Nam cần chủ động không hẳn gắn với Mỹ, mà trong cái chung chúng ta đã làm. Trong khi củng cố quan hệ với các đối tác thương mại kể cả với Mỹ rất cần mở rộng thị trường khác, củng cố thị trường truyền thống, đa dạng hóa thị trường, chuỗi cung ứng.

Việt Nam phải chú ý đến các đối tác kinh tế khác, đặc biệt là sử dụng hệ thống thương mại tự do đã có: các hiệp định đã ký EU, Nhật Bản, Hàn Quốc, Úc, Ấn Độ như EVFTA, CPTPP, RCEP…

Phải chủ động các kịch bản dự phòng từ trước để củng cố sẵn sàng từ chính bản thân ta, từ phía chính phủ đến địa phương đến doanh nhgiệp, phải có các kịch bản dự phòng trong túi để phòng ngừa, phải rất sẵn sàng, việc chuẩn bị nội lực của Việt Nam cực kỳ quan trọng.

Trong lúc xáo trộn, vừa đứt gãy vừa dịch chuyển, ông Trump nhấn vào đưa sản xuất vào Mỹ thay vì Friendshoring là đưa sản xuất sang các nước bạn bè, nhưng Mỹ không hấp thụ được hết do giá cả, khác biệt, Việt Nam phải đón và lựa chọn phù hợp yêu cầu chất lượng cao hơn, bền vững cao hơn mà Việt Nam đang phấn đấu. Vì vậy đây là cơ hội Việt Nam phải củng cố.

Trong sự chuyển dịch và cạnh tranh khốc liệt, chiến tranh thương mại, các nước đang phát triển và Việt Nam cần đề phòng sự tràn ngập hàng hóa vào nội địa Việt Nam tạo sức ép cạnh tranh lớn ngay ở thị trường VN. Ví dụ khi Mỹ đánh thuế xe điện TQ, toàn bộ EU đối phó với việc quá công suất. Với EU là xe điện, với VN và các nước đang phát triển sức cạnh tranh do hàng hóa không sang được thị trường khác khiến sản xuất nội địa Việt Nam khó khăn, Việt Nam phải đề phòng.

Việt Nam cần kết hợp cả kinh tế, thương mại, an ninh, phải nhấn mạnh sự độc lập tự chủ đa dạng hóa đa phương hóa. Trong bối cảnh cạnh tranh nước lớn khốc liệt, nhiều ẩn số hơn, cạnh tranh nước lớn cần chú ý các khía cạnh nhạy cảm về thuế quan với các nước. Nguyên tắc là tranh thủ vì lợi ích quốc gia, dự án đường sắt với nước này, công nghệ với nước kia, hạt nhân thuận với nước khác…

Có nhiều dự án phù hợp với lợi ích quốc gia, nhưng nếu tranh thủ được cạnh tranh này, cân đối quan hệ thì rất tốt. Đối ngoại Việt Nam đã làm được không lọt bẫy cạnh tranh, thì trong kinh tế cũng làm được.

Trân trọng cảm ơn Đại sứ!