'Hé lộ' bất ngờ về nón ngựa siêu bền, sử dụng đến 200 năm chưa hỏng

Với tuổi đời làng nón ngót 400 năm, chiếc nón ngựa được làm với nhiều công đoạn lạ, nguyên liệu cũng rất "dị". Thứ nón ấy đã che nắng, che mưa cho nghĩa quân Tây Sơn trong những cuộc hành quân thần tốc khiến kẻ thù phải khiếp sợ. Gọi là nón ngựa bởi nón có sự bền bỉ thích hợp dùng đội khi cưỡi ngựa, nón còn là biểu tượng gắn với đội quân Tây Sơn thần tốc.

Nhờ làng nghề gắn kết với phát triển du lịch nên nhiều năm qua người dân làm nón ngựa có thu nhập ổn định. Nón ngựa nơi đây không chỉ có giá trị về mỹ thuật, là di sản văn hóa độc đáo mà còn là sản phẩm đặc trưng của văn hóa trang phục miền đất võ, trời văn Bình Định. 

Làng Phú Gia (xã Cát Tường, huyện Phù Cát) - cái nôi của nghề làm nón ngựa là một vùng quê yên bình. Cụ Đỗ Văn Lan truyền nhân thế hệ 4 trong gia đình có truyền thống làm nón ngựa cho biết: “Nghề làm nón ngựa ở đây có khoảng 400 năm tuổi. Thời trước, nón ngựa là đồ dùng thượng phẩm của vua, quan và các vị phu nhân quyền quý. Theo thời gian, nón ngựa cũng được cải biến dần, có nhiều loại dành cho tất cả mọi người”. 

Nón ngựa Phú Gia được kết cấu rất đặc biệt, vô cùng bền chắc. Nón được kết thành 10 lớp, nguyên liệu làm nón là lá kè (lá cọ) mọc tự nhiên trong rừng núi Bình Định, ống giang (cật), rễ dứa. Lá kè làm nón không được quá già hoặc quá non, đem phơi nắng, phơi sương để lá vừa khô vừa có được độ mềm dẻo cần thiết, rễ dứa phải là loại rễ đã nằm trong lòng đất 2 – 3 năm, có độ bền chắc, đàn hồi tốt.

Nón ngựa Phú Gia có 3 đến 5 lớp lá dày và sườn giang (hay cật) kết lại bằng rất nhiều lớp rễ dứa nhỏ. Có đến hơn 10 công đoạn làm ra nón ngựa, từ tạo sườn cho đến thêu thuyền, kết lá… Hoa văn trên nón ngựa đa số là các hình ảnh mang đậm bản sắc người Việt như: đám mây, long-ly-quy-phụng, hoa sen, bầu rượu…

Tùy vào chất lượng mà nón ngựa Phú Gia ngày nay có giá dao động từ 50 ngàn – 400 ngàn đồng/chiếc, tùy theo yêu cầu hoặc có thể lên tới hàng triệu đồng.

Theo các nghệ nhân trong làng, mỗi chiếc nón ngựa nếu làm đủ các công đoạn độ bền có thể sử dụng 150 đến 200 năm. Nhiều chiếc nón ngựa của 200 năm trước vẫn còn được lưu giữ tại làng Phú Gia để làm kỉ vật.

Theo cụ Đỗ Văn Lan, nón ngựa còn được gọi là nón Gò Găng bởi nón này thường được bày bán ở chợ Gò Găng, phiên chợ quê độc đáo chỉ họp từ 3h đến 5h sáng, không có bảng hiệu, không có đèn đường, người bán kẻ mua mặc cả nhau trong ánh đèn dầu leo lét.

“Đường nét, kiểu dáng của nón ngựa toát ra được sự mạnh mẽ, quyền uy, dứt khoát của con nhà võ. Đây cũng là nón của nghĩa quân Tây Sơn đội khi hành quân thần tốc đại phá vạn quân, trăm trận trăm thắng”, cụ Lan nói.

Nón ngựa Phú Gia có rất nhiều công đoạn, mỗi công đoạn lại yêu cầu cách thức khác nhau. Vì thế, người thợ phải có sự tinh tế, dứt khoát, khâu nào ra khâu đó, nếu như khâu nào làm không tỉ mỉ thì sẽ ảnh hưởng giá trị đến chiếc nón.

Dẫu vậy, bà Nguyễn Thị Tâm (68 tuổi) cho rằng, nhiều nghệ nhân cao niên ở làng nón ngựa Phú Gia đang thấp thỏm trước nỗi lo thất truyền.  Bởi, nón ngựa truyền thống ít được các nghệ nhân chế tác với số lượng lớn do tốn nhiều công sức nhưng hiệu quả kinh tế không cao.

Tính ra, cả ngàn hộ làm nón năm xưa, bây giờ chỉ còn vài chục hộ cố đeo đẳng với nghề. Đa phần trong số đó là những bậc cao niên vẫn còn đam mê với nghề truyền thống, một phần cũng do cuộc sống nhàn hạ nên vẫn gắn bó với nghề nón, phần còn lại muốn níu giữ chút văn hóa ngày xưa.