Trận Bạch Đằng năm 938: Danh tướng nào lập trận địa cọc gỗ?

Cuối năm 938, vua Nam Hán là Lưu Cung sai hoàng tử Hoằng Tháo (có nơi chép là Hồng Thao, Hoằng Thao, Hồng Tháo) đem 200 chiến thuyền tiến đánh Giao Châu, còn mình thì đóng binh tại Hải Môn (tỉnh Quảng Đông ngày nay) sẵn sàng tiến quân tiếp ứng.

Về trận Bạch Đằng, cuốn “Đại Việt Sử ký Toàn thư” ghi chép khá ngắn gọn như sau:

Quyền nghe tin Hoằng Tháo sắp đến, bảo các tướng tá rằng: “Hoằng Tháo là đứa trẻ khờ dại, đem quân từ xa đến, quân lính còn mỏi mệt, lại nghe Công Tiễn đã chết, không có người làm nội ứng, đã mất vía trước rồi. Quân ta lấy sức còn khỏe địch với quân mỏi mệt, tất phá được. Nhưng bọn chúng có lợi ở chiến thuyền, ta không phòng bị trước thì thế được thua chưa biết ra sao. Nếu sai người đem cọc lớn vạt nhọn đầu bịt sắt đóng ngầm ở trước cửa biển, thuyền của bọn chúng theo nước triều lên vào trong hàng cọc thì sau đó ta dễ bề chế ngự, không cho chiếc nào ra thoát”.

Định kế rồi, bèn cho đóng cọc ở hai bên cửa biển. Khi nước triều lên, Quyền sai người đem thuyền nhẹ ra khiêu chiến, giả thua chạy để dụ địch đuổi theo. Hoằng Tháo quả nhiên tiến quân vào. Khi binh thuyền đã vào trong vùng cắm cọc, nước triều rút, cọc nhô lên, Quyền bèn tiếng quân ra đánh, ai nấy đều liều chết chiến đấu. [Quân Hoằng Tháo] không kịp sửa thuyền mà nước triều rút xuống rất gấp, thuyền đều mắc vào cọc mà lật úp, rối loạn tan vỡ, quân lính chết đuối quá nữa. Quyền thừa thắng đuổi đánh, bắt được Hoằng Tháo giết đi. Vua Hán thương khóc, thu nhặt quân lính còn sót rút về.

Mặc dù là một chiến thắng quan trọng bậc nhất nhưng bên cạnh Ngô Quyền, chính sử đã không ghi rõ công lao của nhiều người trong trận Bạch Đằng này.

Người ra kế sách

Kế sách đóng cọc nhọn ở sông, cho quân giả thua rồi dụ quân Nam Hán vào bãi cọc nhọn là một kế sách tài tình. Trong cuốn Ngọc phả xã Lương Xâm (nay thuộc phường Nam Hải, quận Hải An, TP Hải Phòng) còn gọi là “Ngọc phả về Tiền Ngô Vương Thiên tử” ghi chép rằng:

Khi Ngô Quyền cùng các tướng bàn kế sách, Ngô Xương Ngập đã hiến kế: “Quân địch có lợi thế ở chiến hạm, ta chưa chuẩn bị trước thì thắng thua chưa biết thế nào. Xin Vương cho trồng cọc ở hai bên cửa biển, khi nước thủy triều dâng lên, sai người lấy thuyền nhẹ giao chiến với quân địch, giả dạng thua chạy để mà đánh, tất quân của Hoằng Tháo tự như ngói mà tan vỡ”. Ngô Quyền cho là phải và quyết định thực hiện theo kế sách này.

Như vậy theo Ngọc phả thì con trai trưởng của Ngô Quyền là Ngô Xương Ngập đã nghĩ ra kế sách phá quân Nam Hán.

Người chọn địa điểm trận đánh

Người dâng kế sách lựa chọn quyết chiến trên sông Bạch Đằng là Kiều Công Hãn, con trai của Kiều Công Chuẩn, cháu nội của Kiều Công Tiễn.

Khi Kiều Công Tiễn làm chuyện thoán nghịch giết Dương Đình Nghệ rồi cầu viện quân Nam Hán, Kiều Công Chuẩn cố ngăn cha mình nhưng không được. Lo lắng cho xã tắc, Kiều Công Chuẩn đã viết thư nêu rõ việc cha mình cầu viện Nam Hán, rồi đưa thư cho con trai mình là Kiều Công Hãn đến Ái Châu (Thanh Hóa ngày nay) trao tận tay cho Ngô Quyền.

Kiều Công Hãn hiến kế rằng: “Nếu sang nước ta, tất chúng sẽ lấy đường biển mà tiến, qua sông Bạch Đằng để vào Đại La (tên cũ của thành Thăng Long). Ta nên bày trận đánh chúng ngay khi mới vào cửa sông Bạch Đằng.”

Người lập trận địa cọc dưới sông

Ngô Quyền nghe theo đề xuất của Kiều Công Hãn và giao cho em vợ tức con trai của Dương Đình Nghệ là Dương Tam Kha lập trận địa cọc dưới sông.

Theo bản thần tích đền Cổ Lễ (huyện Trực Ninh, Nam Định) thì “Tam Kha sai Dương Thục Phi, Dương Cát Lợi chặt 3.000 cây gỗ đóng xuống lòng sông trên một quãng dài 3 dặm, đợi lúc nước lên đem quân khiêu chiến dụ địch vượt qua bãi cọc khi nước xuống.”

Tướng Dương Thục Phi và Dương Cát Lợi quê ở Ái châu đều là gia tướng của Tiết độ sứ Dương Đình Nghệ.

Còn theo Thần phả đình Đạo Truyền thì Ngô Quyền cũng sai Phạm Đức Dũng (người ở thôn Đạo Truyền nay thuộc Đồn Xá, huyện Bình Lục, Hà Nam) cho quân chặt cây làm cọc nhọn có bịt sắt rồi cắm xuống sông Bạch Đằng để tạo thành trận địa cọc. Hoàng Công Thái là người địa phương rất thông thạo địa hình sông nước nơi đây đã giúp Phạm Đức Dũng tìm ra vị trí thuận lợi nhất để tạo trận địa cọc.

Người giả thua nhử quân Nam Hán

Sau khi trận địa cọc ngầm làm xong, Ngô Quyền cũng đã chuẩn bị xong việc mai phục ở hai bên bờ sông. Lúc này cần có người chỉ huy một cánh quân đánh rồi giả thua. Người này cần am hiểu thủy triều lên xuống, để khi giả thua rút đi là lúc thủy triều lên, như thế thuyền quân Nam Hán mới dễ theo thủy triều tiến vào trận địa cọc; khi giả thua vừa đánh vừa rút thì phải làm sao cho khi nhử quân Nam Hán vào ngay trận địa cọc cũng phải là lúc thủy triều rút. Đây cũng là nhiệm vụ khó khăn.

Bản Ngọc phả xã Lương Xâm có ghi chép rằng người tình nguyện đảm nhận việc nhử quân Nam Hán là Nguyễn Tất Tố, người làng Gia Viên (nay thuộc Hải Phòng). Để thực hiện nhiệm vụ Nguyễn Tất Tố đã tìm mời bạn mình là Đào Nhuận và ba anh em Lý Minh, Lý Khả, Lý Bảo quê ở Hoàng Pha (nay thuộc xã Hoàng Động, huyện Thủy Nguyên, thành phố Hải Phòng) cùng mình tham gia.

Theo Thần tích về nữ tướng Dương Phương Lan người làng Yên Nhân (nay là thôn Yên Nhân, xã Hòa Chính, huyện Chương Mỹ, Hà Nội) vợ của Ngô Quyền, thì bà cũng trực tiếp chỉ huy một đội thuyền nhử quân Nam Hán vào bãi cọc ngầm.

Người giết hoàng tử Hoằng Tháo

Hoằng Tháo chỉ huy 200 chiến thuyền tiến đánh, sau vài trận thắng dẫn đến chủ quan, cho toàn quân đuổi theo và rơi vào trận địa cọc ngầm được bố trí sẵn. Kết quả quân Nam Hán bị đại bại, các sách sử đều ghi rất ngắn gọn rằng: Bắt được Hoằng Tháo rồi giết đi.

Bản thần tích đền Cổ Lễ (nay thuộc huyện Trực Ninh, tỉnh Nam Định) ghi chép lại rằng: “Tam Kha dẫn quân dưới trướng, dùng tên dài bắn từ hai bên bờ, chém được Hoằng Tháo.”

Tại đền thờ Bình Vương Dương Tam Kha ở thị trấn Cổ Lễ (Nam Định) có câu đối:

Khuông phù Ngô Chủ, lập Nam bang, thiên thu hách tạc,

Trảm diệt Hoằng Thao, bình Bắc khấu, lịch đại bao phong.

Nghĩa là:

Dốc phù Ngô Chủ, dựng nước Nam, nghìn thu hiển hách,

Chém chết Hoằng Thao, trừ giặc Bắc, nối đời bao phong.

Lý do Hoằng Tháo tử trận thì sử Trung Quốc cũng không ghi rõ. Có nhà nghiên cứu từng cho rằng Hoằng Tháo tử trận do thuyền trúng cọc bị chìm và chết đuối.

Ngoài ra nhiều tướng lĩnh khác cũng góp công trong chiến thắng Bạch Đằng lịch sử này như Đinh Công Trứ, Đỗ Cảnh Thạc, Phạm Bạch Hổ, Phạm Cự Lãnh, v.v..

Chiến thắng sông Bạch Đằng lần thứ nhất được xem là một trong những chiến thắng quan trọng nhất, là cột mốc chấm dứt ngàn năm bắc thuộc, mở ra thời kỳ tự chủ cho dân tộc Việt.