Ukraine vẫn đang bơm khí đốt của Nga và tài trợ cho cuộc chiến chống lại chính mình

  Trạm phân phối khí Sudzha trước cuộc tấn công toàn diện của Nga vào Ukraine. Ảnh: Google.com  

Các đường cung cấp vẫn không bị gián đoạn bất chấp giao tranh đang diễn ra ở tỉnh Kursk của Nga, nơi đặt trạm đo khí Sudzha – điểm đưa khí đốt tự nhiên duy nhất của Nga vào hệ thống truyền tải của Ukraine.      

Lý do của chính sách này nằm ở nghĩa vụ của Ukraine đối với các nước EU theo thỏa thuận quá cảnh 5 năm, hết hạn vào ngày 1/1/2025. Tuy nhiên, điều này không nhất thiết có nghĩa là dòng khí đốt của Nga đi qua lãnh thổ Ukraine sẽ chấm dứt.

Các cuộc thảo luận xung quanh các kịch bản tiềm năng về việc tiếp tục quá cảnh đã trở nên thường xuyên hơn, trong đó có khả năng liên quan đến Azerbaijan với tư cách là trung gian. Nhưng động cơ thực sự đằng sau việc này là gì?

Sự kiện ở Sudzha: giao tranh ảnh hưởng như thế nào đến việc vận chuyển khí đốt và giá cả ở EU

Trong những giờ đầu của cuộc tấn công của Ukraine ở tỉnh Kursk, bắt đầu vào ngày 6/8, trạm đo khí Sudzha ở biên giới Nga-Ukraine đã rơi vào tay lực lượng Ukraine.

Sudzha là cơ sở duy nhất qua đó khí đốt của Nga được cung cấp cho Liên minh châu Âu trong những năm gần đây. Cuộc giao tranh gần nhà ga chắc chắn làm dấy lên lo ngại về tính khả thi của việc tiếp tục vận chuyển khí đốt tự nhiên.

Sáng ngày 7/8, Cơ quan Điều hành Hệ thống Truyền dẫn Khí đốt (GTSO) của Ukraine báo cáo rằng quá trình vận chuyển khí đốt của Nga đang diễn ra mà không bị gián đoạn. Công ty Ukraine cho biết: “Các đơn đăng ký (cho quá cảnh) đã được xác nhận và dòng khí được duy trì”.

Ngày hôm đó, tổng khối lượng vận chuyển đạt khoảng 39,5 triệu m3, thấp hơn 6% so với mức tiêu chuẩn. Tuy nhiên, sau đó nó đã phục hồi lên mức trung bình hàng năm là 42,4 triệu m3. Hiện tại, việc vận chuyển khí đốt của Nga vẫn ở mức tối đa.

Sự kiện Sudzha ảnh hưởng đến giá xăng như thế nào? Họ đã tăng vài phần trăm trong những giờ đầu của cuộc tấn công của Ukraine ở tỉnh Kursk nhưng cuối cùng đã ổn định. Một tuần trước cuộc tấn công, khí đốt tự nhiên ở EU có giá 400 USD/1.000 m3. Tuy nhiên, sau một tuần xung đột căng thẳng, giá đã tăng lên 455 USD/1.000 m3.

Mọi chuyện lẽ ra đã có thể khác đi. Sự kiện nổi bật nhất xảy ra vào tháng 8 /2022, khi gã khổng lồ năng lượng Gazprom của Nga đã tăng giá khí đốt một cách giả tạo ở EU lên 3.000 USD/1.000 m3. Sau đó, giá ở các nước EU giảm xuống còn 300-400 USD/1.000 m3.

Vì sao Ukraine trung chuyển khí đốt của Nga?

Kiev và Moscow đã ký hợp đồng quá cảnh 5 năm vào cuối năm 2019. Ukraine tìm kiếm thỏa thuận này vì nhiều lý do. Về mặt kinh tế, việc vận chuyển đã mang lại cho Kiev hàng tỷ đô la. Một phần doanh thu này được phân bổ để bảo trì hệ thống truyền khí đốt (GTS), phần còn lại được bổ sung vào kho bạc nhà nước.

Ngoài ra, như một phần của thỏa thuận, Nga cam kết trả cho Ukraine khoản nợ gần 3 tỷ USD theo phán quyết của trọng tài Stockholm. Trọng tài Stockholm đề cập đến tranh chấp pháp lý giữa Naftogaz, một công ty dầu khí quốc gia Ukraine và Gazprom của Nga. Năm 2017, tòa trọng tài phát hiện Gazprom vi phạm nghĩa vụ hợp đồng theo các thỏa thuận vận chuyển và cung cấp khí đốt năm 2009, đồng thời yêu cầu Gazprom phải trả cho Naftogaz 4,63 tỷ USD vì không cung cấp lượng khí đốt đã thỏa thuận để vận chuyển. 

Nguyên nhân thứ hai là đường ống dẫn khí Nord Stream 2 sắp hoàn thành, chỉ còn 30-40 km đường ống được lắp đặt. Điều này sẽ cho phép người Nga từ bỏ các dịch vụ của GTS Ukraine, dẫn đến việc Kiev mất đi phương tiện vận chuyển, tiền bạc và đòn bẩy đối với Điện Kremlin.

Lý do thứ ba, được những người tham gia đàm phán thảo luận kín, là quá cảnh được coi là một trong số ít đòn bẩy ảnh hưởng có khả năng ngăn cản Moscow phát động một cuộc chiến tranh toàn diện. Thật không may, chiến tranh đã nổ ra, mặc dù có hy vọng rằng yếu tố này sẽ ngăn chặn được nó.

Tuy nhiên, ngay cả vào ngày thứ 903 của cuộc chiến tranh Nga-Ukraine, khí đốt của Nga vẫn tiếp tục chảy sang EU như thường lệ. Tại sao điều này xảy ra và Ukraine có được hưởng lợi từ nó không?

Kinh tế quá cảnh

Ukraine có toàn quyền tuyên bố tình trạng bất khả kháng vào ngày đầu tiên của cuộc chiến và tạm dừng việc vận chuyển khí đốt của Nga qua lãnh thổ của mình, nhưng họ đã không làm như vậy. Lý do chính là hai năm trước, không phải tất cả các nước EU đều sẵn sàng tìm ngay các nhà cung cấp khí đốt thay thế và quá trình chuyển đổi cần có thời gian.

Trước chiến tranh, Gazprom cung cấp 150-155 tỷ m3 khí đốt tự nhiên cho EU hàng năm, chiếm khoảng 40% tổng lượng khí đốt nhập khẩu của khối. Tổng cộng có 5 đường ống dẫn khí chạy từ Nga tới EU thông qua các nước thứ ba.

Cả hai đường ống Nord Stream đều đã ngừng hoạt động và đường ống dẫn khí Yamal-Châu Âu có công suất 38 tỷ m3/năm cũng bị phong tỏa. Nguồn cung cấp khí đốt cho EU hiện được chuyển qua đường ống TurkStream và Blue Stream qua Türkiye, Nam và Đông Nam châu Âu, và thông qua một trong hai điểm vào hệ thống truyền khí đốt của Ukraine.

Vì một số quốc gia này là đối tác chiến lược của Ukraine, cung cấp hỗ trợ tài chính và quân sự cho Kiev nên việc vận chuyển khí đốt vẫn tiếp tục. Nga kiếm được bao nhiêu từ tất cả những điều này? Gazprom vận chuyển 12-14 tỷ m3 khí đốt hàng năm thông qua GTS của Ukraine, thu về khoảng 5 tỷ USD.

Nhà điều hành GTS của Ukraine nhận được 700-800 triệu USD hàng năm từ phí vận chuyển. Phần lớn trong số tiền này được phân bổ cho chi phí vận chuyển, đặc biệt là mua khí đốt cho máy nén và bảo trì hệ thống truyền khí.

Nếu Ukraine ngừng quá cảnh sau năm 2024, khi thỏa thuận hiện tại hết hạn, nước này sẽ mất đi 800 triệu USD doanh thu hàng năm, trong khi Gazprom sẽ lỗ 5 tỷ USD.

Quá cảnh sau năm 2024: ưu và nhược điểm

Lập trường công khai của Ukraine về việc tiếp tục quá cảnh từ ngày 1/1/2025 là "không đàm phán hay thỏa thuận với Gazprom và người Nga". Tuy nhiên, vị trí như vậy không có nghĩa là sẽ không có nguồn cung.

Naftogaz cho biết: "Naftogaz sẽ không đàm phán gia hạn thỏa thuận với Gazprom. Mặt khác, nhà nước Ukraine sở hữu một tài sản chiến lược quan trọng – hệ thống truyền tải khí đốt. Điều quan trọng nhất đối với chúng tôi là duy trì GTS hoạt động". Giám đốc điều hành Oleksii Chernyshov.

Tổng thống Volodymyr Zelensky tuyên bố vào đầu tháng 7 rằng: “Một trong những đề xuất hiện đang được thảo luận là thay thế khí đốt của Nga bằng nguồn cung cấp từ Azerbaijan. Đây là điều mà các quan chức chính phủ hiện đang làm”.

Bộ trưởng Năng lượng Ukraine Herman Halushchenko lưu ý rằng, Kiev hiện không có đề xuất cụ thể nào về việc vận chuyển khí đốt của Azerbaijan.

Bộ trưởng nói thêm: "Tôi luôn nói rằng chúng ta cần phải có một tài liệu cụ thể trên bàn. Cho đến nay, chưa có đề xuất cụ thể nào có thể được thảo luận. Chúng tôi sẽ nói chuyện một khi các sáng kiến khả thi trở thành đề xuất thực tế".

Các chuyên gia trong ngành và những người tham gia thị trường nghĩ gì về việc mở rộng phương tiện công cộng tiềm năng? Serhii Makohon, cựu Giám đốc Điều hành GTS Ukraine, là người ủng hộ nhất quán việc chấm dứt vận chuyển sau khi hết hạn hợp đồng hiện tại.

"Gazprom tạo ra khoảng 5 tỷ USD mỗi năm từ quá cảnh, trong khi Ukraine nhận được 800 triệu USD, nhưng phần lớn số tiền này được chi cho quá cảnh. Kho bạc Ukraine nhận được 100-200 triệu USD tiền thuế và cổ tức. Nếu chúng ta so sánh những con số này, Tôi không thấy có nhiều ý nghĩa kinh tế khi thực hiện việc này", Makohon nói.

Ông tin rằng Điện Kremlin cũng coi khí đốt có ảnh hưởng chính trị đối với Slovakia và Hungary. Makohon cho biết thêm: "Các đảng của Thủ tướng Slovakia Robert Fico và Thủ tướng Hungary Viktor Orbán khá thân Nga. Chúng tôi thường xuyên nghe những nhận xét của họ về nỗ lực ngăn chặn viện trợ cho Ukraine".

Mykhailo Honchar, Người đứng đầu tổ chức tư vấn Chiến lược XXI có trụ sở tại Kiev, cũng ủng hộ việc tạm dừng quá cảnh. Ông nói: "Trong thời chiến, các ưu tiên có phần khác so với khi các phương pháp thương mại chiếm ưu thế. Bạn không thể để kẻ thù kiếm tiền và nuôi kho chiến tranh của họ. Chúng ta không nên tạo ra thảm kịch vì thiếu phương tiện vận chuyển".

Nguồn cung cấp của Azerbaijan hoặc Nga

Honchar coi ý tưởng vận chuyển khí đốt được cho là của Azerbaijan là một "chiến thuật lừa đảo". Ông nói rằng, trên thực tế, khí đốt của Nga được vận chuyển dưới vỏ bọc nguồn cung cấp của Azerbaijan.

"Azerbaijan hiện không có sẵn khí đốt để quá cảnh qua Nga và Ukraine tới Liên minh châu Âu. Mọi người đều hiểu rất rõ rằng đó sẽ là khí đốt của Nga được ngụy trang thành khí đốt của Azerbaijan.

Đây sẽ là một cuộc hoán đổi, trong đó SOCAR (công ty dầu khí nhà nước Azerbaijan) mua khí đốt từ Gazprom và nhiên liệu, được ghi nhận là của Azerbaijan, sau đó được vận chuyển đến EU. Tại sao chúng ta lại muốn điều đó?", Makohon thắc mắc.

Theo Honchar, đằng sau đề xuất này có thể là một kế hoạch có lợi cho Điện Kremlin.

"Số tiền mà một số công ty liên kết với Gazprom có đăng ký ở châu Âu sẽ nhận sẽ không chảy vào Nga mà sẽ vẫn ở Liên minh châu Âu. Những khoản tiền này có thể được sử dụng để mua nhiều thiết bị và vật liệu quan trọng mà Moscow cần để sản xuất tên lửa và vũ khí chính xác.

Thiết bị này sau đó có thể được vận chuyển hợp pháp qua Azerbaijan đến Nga. Vì vậy, khi thảo luận về việc tiếp tục quá cảnh, chúng ta nên xem xét lĩnh vực quân sự chứ không phải lĩnh vực khí đốt", ông nói.

Makohon cũng tin rằng vấn đề khí đốt của Azerbaijan liên quan đến tham nhũng và âm mưu.

"Nếu EU cần khí đốt, hãy làm mọi thứ một cách minh bạch. Hãy nói với người Nga: "Nếu bạn cần quá cảnh, hãy trả lại cho chúng tôi Nhà máy điện hạt nhân Zaporizhzhia, ngừng nhắm mục tiêu vào lĩnh vực năng lượng của chúng tôi và trên hết, chúng tôi sẽ đưa ra một nghĩa vụ bổ sung về quá trình vận chuyển khí của bạn

Đối với chúng tôi, đây là khoản bổ sung 2-3 tỷ USD để phục hồi ngành năng lượng. Nó sẽ minh bạch và rõ ràng, nếu không, tôi thấy chẳng ích gì khi đồng ý vận chuyển một số khí đốt của Azerbaijan thậm chí không tồn tại", Makohon kết luận.