Quân đoàn 9 của đế chế La Mã đã mất tích bí ẩn ra sao?

Hãy thử tra cứu trên Google từ khóa “lost legion” và ngay lập tức bạn sẽ nhận được hàng loạt kết quả về một quân đoàn lê dương La Mã – Quân đoàn 9 Tây Ban Nha. Quân đoàn 9 từ lâu đã là chủ đề của nhiều bộ phim và tác phẩm văn học cũng như chủ đề bàn luận của nhiều người nghiên cứu lịch sử La Mã.

Quân đoàn 9 Tây Ban Nha (Legio IX Hispana) là một quân đoàn lê dương lâu đời của đế quốc La Mã. Theo S.Danno-Collins, Quân đoàn 9 do Pompeius Vĩ Đại thành lập tại xứ Hispania (Tây Ban Nha) thuộc Cộng hòa La Mã vào năm 65 TCN, tuy nhiên đã có một Quân đoàn 9 tham gia Chiến tranh Liên minh Italia từ năm 90 TCN. Quân đoàn được chuyển giao cho Gaius Julius Caesar vào năm 58 TCN, tham gia Chiến tranh Gallia cùng cuộc nội chiến của Caesar và Pompeius, sau đó bị giải thể.

Năm 38 TCN, Gaius Octavius (cháu, con nuôi, và người thừa kế của nhà độc tài Gaius Julius Caesar, sau này trở thành Hoàng đế Augustus) triệu tập các cựu binh của Quân đoàn 9 để đánh dẹp cuộc nổi loạn của Sextus Pompeius (con của Pompeius Vĩ Đại). Quân đoàn 9 tiếp tục phục vụ cho các “hoàng đế” La Mã, tham gia cuộc chinh phục đảo Anh (43-84). Tới năm 108, Quân đoàn vẫn đang xây dựng pháo đài tại Eboracum (nay là York, Vương quốc Anh). Thế nhưng, dường như mọi ghi chép về quân đoàn bỗng biến mất kể từ đó. Tới năm 197, danh sách các quân đoàn lê dương của đế quốc không còn Quân đoàn 9 Tây Ban Nha. Nó đã biến mất khỏi lịch sử một cách bí ẩn.

Giả thuyết từng được chấp nhận rộng rãi là Quân đoàn 9 chưa bao giờ rời đảo Anh và bị tiêu diệt trong khoảng từ 108-120, khi xứ này rơi vào loạn lạc. Tuy nhiên, một số di vật được khai quật ở Nijmegen, Hà Lan (đương thời là Germania Inferior thuộc La Mã) cho thấy sự hiện diện của các quân nhân Quân đoàn 9 vào khoảng cuối thế kỉ I – đầu thế kỉ II. Một số ước tính cho thấy các di vật có niên đại từ khoảng năm 120! Có lẽ nào Quân đoàn 9 đã được chuyển từ Anh về Germania Inferior? Một số sử gia cho rằng đây chỉ là một biệt đội (vexillatio) từ Quân đoàn 9, bởi một vexillatio từ Anh đã có mặt ở đây vào khoảng thời gian này. Người khác cho rằng đây chỉ là vết tích của cuộc chiến đấu với các bộ tộc German vào những năm 80. Nhưng giả sử Quân đoàn 9 đã di dời tới phía Nam Hà Lan, thì cuối cùng nó đã đi về đâu?

Năm 132, người Do Thái nổi dậy ở tỉnh Judea – cuộc nổi dậy Bar Kochba. Binh lính từ 12 quân đoàn lê dương đã đàn áp dã man người Do Thái, nhưng chịu thiệt hại nặng nề. Năm 132 cũng gần khớp với niên đại ước tính của di vật tại Nijmegen – có thể Quân đoàn 9 đã được triệu tập từ Germania Inferior tới Judea (?!) để tham chiến và bị xóa sổ. Một quân đoàn khác – Quân đoàn 22 Deiotarus (Legio XXII Deiotariana) cũng được cho là bị xóa sổ tại đây. Nếu đây là sự thật, thì biến cố Bar Kochba là thảm họa lớn nhất với quân đội La Mã từ sau trận phục kích rừng Teutoburg năm 9, khi quân đội La Mã mất 3 quân đoàn.

Giả thuyết khác: Quân đoàn 9 bị người Parthia tiêu diệt trong cuộc chiến từ năm 161 đến năm 166. Trong cuộc chiến này, La Mã mất 1 quân đoàn. Hai quân đoàn đóng tại Cappadocia khi đó – quân đoàn 12 Tia Chớp (Legio XII Fulminata) và quân đoàn 15 Apollo (Legio XV Apollinaris), đều tham chiến và vẫn còn hoạt động tới thế kỉ III. Tức quân đoàn bị tiêu diệt phải là một quân đoàn khác, có thể là quân đoàn 9 Tây Ban Nha. Tuy nhiên giả thuyết này không thuyết phục vì không có bằng chứng về hoạt động của Quân đoàn 9 ở miền Đông La Mã từ năm 130 đến năm 160.

Cũng có người cho rằng vào khoảng năm 117, Quân đoàn 9 đã được điều từ Britannia đi tham chiến trong cuộc chiến của hoàng đế Traianus với Parthia và việc này khơi mào các cuộc bạo loạn tại Britannia, dẫn tới Quân đoàn 6 Khải Hoàn (Legio IX Victrix) được chuyển đến tỉnh này để thế chỗ Quân đoàn 9. Nhưng trong cuộc chiến những năm 116-117, Traianus không mất một quân đoàn nào – vậy sau đó thì Quân đoàn 9 biến đi đâu? Hơn nữa, hoàng đế Traianus vốn là một nhà quân sự tài giỏi, liệu ông có mạo hiểm di dời một quân đoàn đi hàng nghìn dặm từ đảo Anh sang tận khu vực Lưỡng Hà, để mặc Britannia trước sự đe dọa của phiến quân và man di phía Bắc?

Cho tới nay, cuộc tranh luận về số phận của Quân đoàn 9 Tây Ban Nha vẫn chưa thấy hồi kết.