Vĩnh biệt Giáo sư, Viện sĩ, anh hùng lao động Đào Thế Tuấn

GS Đào Thế Tuấn sinh ngày 4-7-1931 tại thành phố Huế; nguyên quán: Khúc Thủy (nay thuộc xã Cự Khê), Thanh Oai, Hà Nội. Ông sinh ra và lớn lên trong một gia đình trí thức, nổi tiếng cả về trí tuệ và tinh thần yêu nước.

Cha ông, cụ Đào Duy Anh, một trong số ít nhân vật Việt Nam được Bộ Từ điển Larousse ghi danh với tư cách là một nhà bách khoa toàn thư của thời hiện đại. Mẹ ông, bà Trần Như Mân, một nhà giáo và hoạt động xã hội.

GS, VS Đào Thế Tuấn tham dự một hội thảo do Báo NTNN tổ chức tháng 6-2008.

Tháng 8 năm 1953, GS Đào Thế Tuấn là một trong 49 người đầu tiên được chọn đi học tại Trường Đại học Nông nghiệp Tashkent tại Liên Xô. Năm 1955, khi mới là sinh viên năm thứ ba, ông đã tham gia nghiên cứu khoa học.

Công trình nghiên cứu đầu tiên của ông là về cây trồng nhiệt đới ở Việt Nam. May mắn cho ông, thời gian đó ông được GS Belov - một người say mê thu thập tài nguyên di truyền và nghiên cứu nguồn gốc cây trồng hướng dẫn, nên ông đã có điều kiện nghiên cứu và xuất bản bằng tiếng Nga cuốn sách đầu tiên về sinh thái và nguồn gốc cây lúa.

Cuối năm thứ tư, ông về thực tập ở Trạm Nghiên cứu lúa Krasnodar (sau này là Viện Nghiên cứu lúa toàn liên bang), nghiên cứu về các giai đoạn phát triển của cây lúa dưới sự hướng dẫn của GS Eryghin - một nhà sinh lý thực vật nổi tiếng của Liên Xô.

Luận văn tốt nghiệp của ông được hội đồng đánh giá cao, cho kéo dài 6 tháng để viết thành luận án phó tiến sĩ (tiến sĩ hiện nay) và ông đã bảo vệ thành công luận án vào năm 1958.

Như vậy, chỉ trong 5 năm, ông vừa hoàn thành chương trình kỹ sư nông học, vừa bảo vệ thành công luận án tiến sĩ nông học. Ông là tiến sĩ đầu tiên của Việt Nam được Liên Xô đào tạo.

Cuối năm 1958, ông về nước và làm việc tại Học viện Nông - Lâm, với tư cách là giảng viên môn sinh lý thực vật, đồng thời kiêm Trưởng phòng Khoa học của Học viện. Trong thời gian này, với sự hướng dẫn của GS Bùi Huy Đáp, ông đã khởi xướng một hướng nghiên cứu mới về sinh lý học của năng suất, để xây dựng cơ sở khoa học cho thâm canh cây lúa.

Các nghiên cứu về hiện tượng lốp đổ khi cấy dày và bón nhiều phân đạm cho thấy, các giống lúa cổ truyền của Việt Nam không thể cho phép đạt năng suất cao vì cao cây, dễ đổ. Đây là các gợi ý cho công tác tạo giống thâm canh sau này.

Ngoài các nghiên cứu về đạm, GS Đào Thế Tuấn cùng các đồng nghiệp cũng đã đề xuất phương pháp biến lân thành đạm qua việc bón lân cho bèo hoa dâu và điền thanh.

Năm 1963, Học viện Nông - Lâm tách ra thành Viện Khoa học Nông nghiệp và Trường Đại học Nông nghiệp, ông được phân công làm Trưởng ban Trồng trọt kiêm Trưởng phòng Sinh lý cây trồng của Viện. Ban này là tiền thân của các Viện Cây lương thực, cây công nghiệp; Viện Thổ nhưỡng nông hóa và Viện Bảo vệ thực vật sau này.

Bấy giờ, bệnh vàng lụi (sau được xác định là bệnh Tungro) đang lan rộng ở miền Bắc, GS Đào Thế Tuấn đã tổ chức nhóm nghiên cứu, gồm các nhà khoa học thuộc nhiều bộ môn, để xác định nguyên nhân gây bệnh và phát hiện ra rằng, vàng lụi không phải là một bệnh sinh lý mà là bệnh virus, do rầy xanh đuôi đen là vectơ truyền bệnh.

Tại thời điểm đó, ông và cộng sự đã chú ý tìm các giống kháng bệnh, đề xuất biện pháp canh tác phù hợp như bón kali, làm cỏ sục bùn để hạn chế bệnh. Kết quả nghiên cứu đã phát hiện các giống tẻ trắng Tây Bắc, 813, I1, A10 có khả năng kháng bệnh vàng lụi. Ông cũng đã có nhiều cống hiến quan trọng khác trong nghiên cứu khoa học nông nghiệp.

Từ đầu năm 1980, GS Đào Thế Tuấn đã quan tâm đến tiếp cận hệ thống trong khoa học nông nghiệp. Từ việc nghiên cứu hệ thống ruộng lúa tiến đến nghiên cứu hệ thống cây trồng, rồi hệ thống nông nghiệp.

Để phát triển hướng nghiên cứu này, ông đã thành lập nhóm nghiên cứu sau này trở thành bộ môn Toán máy tính, đặt ở Viện Nghiên cứu quản lý kinh tế Trung ương, chuyên nghiên cứu về các mô hình phát triển nông nghiệp trong mối quan hệ với các mô hình kinh tế chung của cả nước.

Trên cơ sở các nghiên cứu về nông nghiệp của nước ngoài, GS Đào Thế Tuấn đặc biệt quan tâm đến việc áp dụng các đòn bẩy kinh tế trong việc tổ chức nghiên cứu khoa học. Đưa tiến bộ kỹ thuật vào sản xuất, cũng như cải cách kinh tế của các nước, mô hình tổ chức sản xuất trong nông nghiệp. Năm 1987, ông viết tài liệu “Cải cách kinh tế ở Trung Quốc” được Ủy ban Khoa học kỹ thuật Nhà nước xuất bản, đóng góp tích cực trong việc ra đời Nghị quyết 10 (khoán 10) năm 1988.

Sau này, khi đã nghỉ điều hành rồi nghỉ hưu, GS Đào Thế Tuấn vẫn miệt mài nghiên cứu các vấn đề kinh tế hộ, chuỗi giá trị, thể chế trong phát triển nông thôn... Ngoài tư cách là một nhà khoa học hàng đầu, GS Đào Thế Tuấn cũng được tin tưởng giao nhiều trọng trách: Phó Viện trưởng (1976) rồi Viện trưởng Viện Khoa học kỹ thuật Nông nghiệp Việt Nam (1983). Năm 1990, ông đảm đương vai trò Phó Chủ nhiệm Chương trình Nghiên cứu về phát triển nông thôn KX-08.

GS Đào Thế Tuấn còn là một đảng viên trung kiên, với trên 60 năm tuổi Đảng. Ông được Nhà nước phong học hàm Giáo sư và năm 1985, được bầu làm thành viên nước ngoài của Viện Hàn lâm Khoa học Nông nghiệp Liên Xô, sau này là Viện Hàn lâm Khoa học Nông nghiệp Liên bang Nga.

Với những cống hiến to lớn cho cuộc kháng chiến và cho nền khoa học nước nhà, GS Đào Thế Tuấn đã được tặng thưởng Huân chương Chiến thắng hạng Ba, Huân chương Kháng chiến chống Mỹ hạng Nhất, Huân chương Lao động hạng Nhì.

Năm 2000, ông được Nhà nước phong tặng danh hiệu Anh hùng Lao động. Năm 2005, ông nhận Giải thưởng Hồ Chí Minh về khoa học công nghệ. Ngoài ra, ông còn nhận nhiều phần thưởng của Cộng hoà Pháp như: Huân chương Sĩ quan Công trạng nông nghiệp, Sĩ quan Cành cọ hàn lâm và Giải thưởng René Dumont.

GS Đào Thế Tuấn là một trí thức tài hoa, một người yêu nước từ thuở ấu thơ, khi có giặc thì cầm súng bảo vệ Tổ quốc, khi hoà bình thì nghiên cứu canh nông nuôi sống con người; một cán bộ lãnh đạo không màng đến quyền lợi cá nhân, một nhà khoa học say mê với kiến thức, luôn chăm lo đào tạo cho thế hệ tương lai...

Nguyễn Văn Bộ (GĐ Viện Khoa học Nông nghiệp Việt Nam)