Vua Khải Định đã làm những gì trong chuyến đi thăm Pháp?

Các ghi chép này được tác giả Võ Hương An tập hợp trong cuốn Vua Khải Định Hình ảnh và Sự kiện (1916-1925) (NXB Văn hóa - Văn nghệ).

Cuốn sách điểm lại khá chi tiết về cuộc đời vua Khải Định, vị vua thứ 12 của nhà Nguyễn, từ đường đến ngai vàng của nhà vua, chi tiết về lễ đăng quang, lễ tấn phong Đông cung Thái tử cho con trai ông là Vĩnh Thụy (vua Bảo Đại sau này), lễ "Tứ tuần đại khánh" của ông, và đặc biệt là hai chuyến đi quan trọng trong đời nhà vua: Chuyến "ngự giá Bắc tuần" năm 1918 và chuyến "Ngự giá như Tây" sang Pháp năm 1922.

Theo sử sách Việt Nam, trong suốt thời kỳ phong kiến, trừ các vị vua cầm quân chinh chiến, nước ta chỉ có hai vị vua chính thức sang thăm nước ngoài, đó là Thượng hoàng Trần Nhân Tông sang thăm Chiêm Thành năm 1301, và vua Khải Định trong chuyến du hành sang Pháp.

Quyển Khải Định Hình ảnh và Sự kiện cho ta biết, chuyến đi của vua Khải Định cùng thái tử Vĩnh Thụy bắt đầu từ ngày 15/5/1922, và kéo dài đến khi vua trở về kinh thành ngày 10/9/1922.

Chuyến đi được sử sách thời nhà Nguyễn gọi là "Ngự giá như Tây", nhân dịp nước Pháp tổ chức hội chợ Thuộc địa tại thành phố Marseilles. Sự góp mặt của nhà vua nước An Nam cũng là cách để thực dân Pháp tuyên truyền cho sự thành công của chế độ bảo hộ họ đặt ra ở Đông Dương. Vua Khải Định cũng nhân chuyến đi này để gửi gắm Thái tử Vĩnh Thụy cho cựu Khâm sứ Trung kỳ Charles để du học tại Pháp.

Tham dự chuyến hành trình có hai đại thần, một văn, một võ là Thượng thư Bộ Lại Nguyễn Hữu Bài và Trung quân Đô Thống Nguyễn Hữu Tiến. Ngoài ra còn có quan thông dịch Thái Văn Toản (sau này là Thượng thư Bộ Lại), các quan tùy tùng, thị vệ.

Hành trình của nhà vua được kể lại như sau: Đi xe lửa từ Huế vào Đà Nẵng, xuống tàu Claude-Chappe vào Sài Gòn, sau đó chuyển sang tàu Porthos để sang Pháp. Chuyến hải trình ghé qua nhiều bến, từ Singapore, Colombo, Djibouti, Ismailia.

Cách ăn mặc khác thường của vua Khải Định trong chuyến đi được miêu tả kỹ trong sách, qua sự kiện đón tiếp vua Khải Định tại dinh Thống đốc Nam kỳ mà Võ Hương An trích lại từ tác giả Vương Hồng Sển viết trong cuốn Hơn nửa đời hư:

"Vua đội nón lông kết, ngù bằng vàng thật, áo thêu rồng cũng màu vàng... quần kiểu quần tây trắng bó gọn trong đội hia "ghết" da đen cao tới gối, lưng nịt ngọc đái (đai ngọc) và đeo gươm cán vàng có nạm kim cương, trên ngự bào lóng lánh chói lói rất nhiều hạt kim cương cỡ 5, 6 ly. Ông đứng vịn cán gươm, một tay đưa lên trán chào kiểu nhà binh. Mười ngón tay, trừ hai ngón cái, đều đeo tám chiếc cà-rá nhận hột xoàn lớn".

Đến cảng Marseille ngày 21/6/1922, vua được Bộ trưởng Thuộc địa Albert Sarraut, cựu Toàn quyền Đông Dương ra đón. Sau khi tạm nghỉ ở Lyon, vua Khải Định được đưa lên tàu về đến ga Bois de Boulogne sáng 24/6.

Tại Paris lúc đó, đã có những nhà báo Việt Nam nổi tiếng được Pháp mời sang tham dự Hội chợ thuộc địa, như Phạm Quỳnh (Nam Phong tạp chí), Nguyễn Văn Vĩnh (Đông Dương tạp chí). Tác giả Võ Hương An trích lại bài tường thuật của nhà báo Phạm Quỳnh về lễ đón nhà vua:

"Quan Thượng thư Thuộc địa Sarraut đi cùng Hoàng thượng. Lễ đón có kèn, trống, cờ, quốc ca, lính bồng súng, lính kỵ mã, nghị vệ cũng như nghi vệ thường. Người ra đứng xem ít lắm".

Ngày 25/6, vua Khải Định và Bộ trưởng Sarraut đến viếng Nghĩa sĩ từ, là ngôi đền làm kiểu đình làng Việt, thờ những người Việt hy sinh vì nước Pháp trong Chiến tranh thế giới thứ nhất.

Tối 26/6, Tổng thống Pháp Alexandre Millerand mở tiệc mừng vua Khải Định tại cung điện Elysee. Tiệc xong, có cuộc tiếp kiến trong cung. Đến hôm sau, nhà vua viếng thăm Hiệp hội các nước Đông Dương, do kỹ sư Võ Văn Sen làm Hội trưởng. Được mời ghi sổ lưu niệm, vua Khải Định nghĩ ngợi rất lâu, cuối cùng "chỉ ghi một câu chữ Hán rằng: năm ấy, tháng ấy, đức Hoàng đế Việt Nam đến ngự nhà hội - thế mà thôi".

Ngoài tiệc chính thức do nhà nước Pháp khoản đãi, vua Khải Định cũng đi xem đua ngựa với vợ chồng Tổng thống Pháp, thăm Hội địa lý Paris, viếng mộ Chiến sĩ vô danh ở Khải hoàn môn... Các sự kiện này đều được ghi lại bằng hình ảnh, in kèm trong sách.

Sau lễ đón tiếp chính thức, vua Khải Định đi Vichy để thăm bệnh, còn thái tử Vĩnh Thụy được gửi gắm cho vợ chồng ông Charles để lo chuyện học hành.

Ngày 10/8, vua Khải Định đi thăm Hội chợ Marseilles và hôm sau, lên tàu Angers về nước. Tàu về đến Vũng Tàu ngày 6/9, vua về Sài Gòn nghỉ tại Phủ toàn quyền, sau đó tiếp tục đi tàu Anger về đến Đà Nẵng ngày 10/9.

Tổng kết chuyến đi của vua Khải Định, Võ Hương An cho rằng: "Chuyến đi không đạt được kết quả nào về ngoại giao, việc chữa bệnh cũng không xong, lại bị kiều dân đả phá thậm tệ". Và "ở đâu trên lãnh thổ thuộc Pháp cũng được đón rước trọng thể đúng nghi lễ ngoại giao, không đến nỗi tổn thương quốc thể, dù mang thân phận bảo hộ. Ít ra thì vua Khải Định cũng lập được một kỷ lục là vua Việt Nam đầu tiên du hành xa nhất và lâu nhất ngoài lãnh thổ!".

Tác giả sách Võ Hương An tên thật là Võ Văn Dật, sinh trưởng tại Huế, bố ông là vị Nhất đẳng thị vệ cuối cùng của triều đình nhà Nguyễn. Võ Văn An định cư tại Hoa Kỳ từ năm 1991. Ông tốt nghiệp Đại học Sư phạm Huế, Cao học Sử học và là tác giả của nhiều tác phẩm biên khảo Sử học và văn hóa xuất bản tại Hoa Kỳ.