Danh tướng nào bỏ qua thù giết anh, phò tá Lê Hoàn lập đại công?

Theo sách "Đại Việt sử ký toàn thư", đại tướng Phạm Cự Lượng còn có tên gọi khác là Phạm Cự Lạng. Ông là một danh tướng dưới quyền chỉ huy của Đinh Tiên Hoàng và được vua Lê Đại Hành phong đến chức Thái úy. Quê ông ở làng Trà Hương, huyện Nam Sách, tỉnh Hải Dương.

Đại tướng Phạm Cự Lượng sinh ngày 20 tháng 11 năm 944, trong một gia đình có truyền thống võ nghệ. Ông nội là Phạm Chiêm, giữ chức Đông giáp tướng quân thời Ngô Quyền. Cha là Phạm Mạn, làm Tham chính đô đốc đời Ngô Nam Tấn vương (Xương Văn), mẹ là Trần Thị Hồng. Bố mẹ ông có 8 người con, 5 trai, 3 gái đều hiển đạt. Từ nhỏ, Phạm Cự Lượng đã tỏ rõ tư chất thông minh, có chí lớn, văn võ đều thấu hiểu. Ông thường cùng anh cả là Phạm Hạp đem tiền của chiêu dụ mọi người, mua ngựa luyện quân. Khi Đinh Bộ Lĩnh dấy binh dẹp loạn 12 sứ quân, Phạm Cự Lượng cùng Phạm Hạp đem hơn 2.000 người, ngựa từ quê đến Hoa Lư phò Đinh Bộ Lĩnh. Phạm Cự Lượng được phong chức Phòng ngự sứ Tiên phong Tướng quân ra giữ cửa biển Đại Ác.

Năm Mậu Thìn (968), dẹp xong loạn 12 sứ quân, Đinh Bộ Lĩnh lên ngôi Hoàng đế, tức là Đinh Tiên Hoàng, đặt Quốc hiệu là Đại Cồ Việt, đóng đô ở Hoa Lư. Phạm Cự Lượng được phong Tâm phúc Tướng quân coi việc Thị vệ quan thân cận của vua. Năm 979, vua Đinh và Nam Việt vương Đinh Liễn bị sát hại, Vệ vương Đinh Toàn mới 6 tuổi lên ngôi. Các đại thần Đinh Điền, Nguyễn Bặc và Phạm Hạp thấy uy quyền của Phó vương Lê Hoàn quá lớn bèn khởi binh chống nhưng cả ba tướng nhanh chóng bị Lê Hoàn dẹp tan. Phạm Hạp bị xử tử. Tuy vậy, Phạm Cự Lượng vẫn được Lê Hoàn tin dùng làm tướng dưới quyền. Năm sau, nhà Tống nhân lúc nước Đại Cồ Việt rối ren, liền nảy ý đồ đánh chiếm, sai quan trấn thủ Ung Châu Hầu Nhân Bảo cùng các tướng Tôn Toàn Hưng, Vương Soạn, Triệu Phụng Huân, đem quân theo hai đường thủy bộ vào xâm lược. Tình thế nước Đại Cồ Việt vô cùng nguy cấp. Tháng 7 năm 980, Thái hậu Dương Vân Nga phong Phạm Cự Lượng làm Đại tướng tiên phong đem quân đi chống giặc. Trước lúc tiến quân, Phạm Cự Lượng hội quân sĩ ở cửa Đào Lâm (nay là thôn Đào Lâm, xã Gia Thắng, huyện Gia Viễn) và nói rằng:

- Bây giờ quân giặc sắp vào cõi mà chúa thượng hãy còn nhỏ tuổi, lấy ai mà thưởng phạt cho chúng ta... chẳng bằng nay ta tôn Thập đạo tướng quân lên ngôi thiên tử đã, rồi sau sẽ xuất quân.

Quân sĩ nghe nói đều hô vang vạn tuế. Sau đó, Lê Hoàn lên ngôi Hoàng đế, đại tướng Phạm Cự Lượng được phong làm Thái úy. Cuối mùa Xuân năm Tân Tỵ - 981, mọi mũi tiến quân của quân Tống đều bị quân Đại Cồ Việt phá, tướng giặc Hầu Nhân Bảo chết trận, quá nửa quân Tống bị diệt nên buộc vua nhà Tống phải xuống chiếu lui quân.

Năm Nhâm Ngọ - 982, đại tướng Phạm Cự Lượng phụng mệnh vua đi đánh Chiêm Thành đại thắng tại Đông Dương (kinh đô Chiêm Thành) để rửa hận vua Chiêm vô cớ bắt sứ giả Đại Cồ Việt. Mùa Thu năm Quý Mùi - 983, Phạm Cự Lượng được vua tin trao trọng trách đi khai sông mới từ Đồng Cổ đến Bà Hòa (tức từ Đan Nê, Yên Định đến Đồng Hòa, Tĩnh Gia, Thanh Hóa ngày nay). Trên đắp thành đường, dưới khai thành sông lớn để lưu thông thủy, bộ. Cũng trong năm này, Phạm Cự Lượng còn chỉ huy đào cảng Đa Cái ở Hoan Châu (tức Hương Cái, Hưng Nguyên, Nghệ An ngày nay). Ngày 12 tháng 9 năm Giáp Thân (984), Phạm Cự Lượng mắc bệnh sốt rét, mất tại Đồng Cổ - nơi ông đang làm việc. Nhà vua thương tiếc sai người đem tướng cữu hồi kinh và an táng tại phía Nam Bồ Sơn. Năm đó, Phạm Cự Lạng mới tròn 41 tuổi. Ghi nhớ công ơn Đại tướng Phạm Cự Lượng ở Đồng Cổ và Đa Cái hiện còn đền thờ ông. Tại Hà Nội, đời vua Lý Thái Tông (1028-1054) giao cho Bộ Lễ viết sắc phong: "Thần Phạm Cự Lạng làm Hoằng Thánh Đại vương".