Đạo diễn - NSND Đào Trọng Khánh: Phiêu lãng trên đồng

Gió quê dào dạt trên những cánh đồng ở đồng bằng Bắc Bộ. Phía xa xa, có một đoàn người đang gánh lúa. Một cảnh lia máy mềm mại tưởng chừng như không có gì dịu dàng hơn. Sự mênh mông của cánh đồng làm cho người mình nhẹ bỗng.

Ruộng bậc thang ở xã Tú Lệ, Mù Căng Chải,Yên Bái.

Đoàn người gánh lúa tới gần, anh bạn quay phim đi cùng với tôi phục xuống bờ ruộng lấy một góc máy hất lên trời, ghi những gương mặt nông dân gánh lúa lướt qua ống kính, lấp loá những nụ cười tươi sáng, những bó lúa nhịp nhàng. Những năm đó còn giống lúa cũ, cao quá đầu người.

Lại nhớ đến anh Dương Bích Liên - hoạ sĩ, có bức tranh “Được mùa” nổi tiếng bày ở Bảo tàng Mỹ thuật, cũng một giống lúa như thế, cao gần bằng đầu người trĩu bông la đà. Hai chị em cô bé gánh lúa ở một góc hình, bố cục rất lạ. Tôi nhớ đôi mắt em bé, thăm thẳm như đưa ta về những cánh đồng xa xôi…

Cách đây vài năm, tôi gặp nhạc sĩ Phạm Duy đi cùng nhà thơ Thụy Kha ở nhà bạn tôi là Hoàng Gia Cung, nhân nhắc đến bài “Gánh lúa” - một ca khúc thời tiền chiến - Lão bà tóc trắng kĩu kịt quang gánh, môi trầu mà tươi đám cỏ xanh… Hơn nửa thế kỷ trôi qua rồi mà môi trầu còn thắm đến bây giờ.

Miền Trung, từ trên máy bay nhìn xuống, những cánh đồng khô hạn như tấm áo vá bạc màu xác xơ trong gió, như trong “Trầm tích” của Hoàng Trần Cương: Miền Trung mỏng và sắc như cật nứa…/Mảnh đất nghèo mồng tơi không kịp rớt/ Lúa con gái mà gầy còm úa đỏ.

Người bạn quay phim của tôi ghi được hình ảnh một bà mẹ miền Trung gánh đôi quang gánh nặng trĩu đi qua cánh đồng cát trắng, gió Lào lồng lộng, chiếc váy sồi căng ra như một cánh buồm. Tôi nói với Hoàng Trần Cương: Cương ơi, nhớ thương muôn đời những đồng cát trắng, những mẹ miền Trung!

Nhiều lần đi qua những cánh đồng Tuy Hoà- Phú Yên. Gió lồng lộng như trong cơn bão táp. Cánh đồng lúa xanh cuồn cuộn sóng. Những cánh đồng trên khắp đất nước, không có nơi nào gió to, sóng lúa đẹp dữ dội đến thế. Ôi, cái gió Tuy Hoà/ Cái gió hào hùng và phóng túng (thơ Trần Mai Ninh - "Nhớ máu").

Những cánh đồng bạt ngàn của các tỉnh đồng bằng sông Cửu Long, có những chiếc xe trâu chở lúa kẽo kẹt những buổi chiều tà, đẹp và thanh bình như trong văn tả cảnh của Bình Nguyên Lộc- nhà văn Nam Bộ.

Ngược đường lên Tây Bắc, qua những cánh đồng Mường Thanh- Điện Biên, trên đường đi Phong Thổ, Sìn Hồ, con đường lượn ngoằn ngoèo giữa những núi cao. Bất chợt ngửa mặt nhìn trời, xa tít trên đỉnh núi có những ruộng lúa đang vào mùa, lung linh như một áng mây vàng.

Tôi đã có lần thăm người anh em kết nghĩa là Mùa Sống Lử, ở một cánh đồng trên đỉnh núi. Ban đêm, ngồi uống rượu ngắm sao trời. Những ngôi sao gần gũi như giơ tay là hái được, lung linh như những hạt ngọc, như những bông lúa toả hương thơm bên mâm rượu, trong lòng tay mình.

Những ngày ngồi thuyền, phiêu lãng trên Đồng Tháp Mười, những cánh đồng lúa Trời nặng trĩu bông, la đà trên mặt nước, ràn rạt chạm vào mũi thuyền. Con thuyền rẽ lúa mà đi. Nghe ông Tư đàn cò vừa chơi đàn, vừa hát “Dạ cổ hoài lang”: Từ là từ phu tướng/ Bảo kiếm sắc phong lên đàng…

Chừng nửa buổi, lúa đã gặt đầy thuyền, ghé vào bên bờ ruộng, gầy một bếp lửa lom dom, nướng những con cá đồng uống rượu. Cánh đồng mênh mông nước nổi, vọng lại tiếng cười của các cô chở lúa trên đồng, áo đen, khăn rằn. Đường chừ xa ong bướm/ Xin chớ đừng phụ nghĩa tào khang… Nghĩa tào khang là nghĩa phu thê, vợ chồng. Tháp Mười có cánh đồng Phu Thê, hai vợ chồng chung sức gặt hết cả một đồng lúa Trời.

Mùa nước nổi, cánh đồng mở những bông hoa điên điển. Nhớ vị canh chua cá lóc, nhớ bộ phim “Cánh đồng hoang” của Hồng Sến, có vợ chồng anh Ba Đô và đứa con nhỏ quần nhau với máy bay trực thăng của giặc Mỹ trên đồng lúa nước.

Một đêm giáp Tết cách đây đã lâu, hồi Hồng Sến còn sống, dự liên hoan phim ở nước ngoài về, ghé thăm bạn bè làm phim tài liệu ở 72 Hoàng Hoa Thám, Hà Nội. Gần nửa đêm, cả bọn uống rượu say ở quán cụ Lý dốc Tam Đa. Quán không có gì nhắm chỉ có mấy tràng pháo tết treo lủng lẳng. Sến uống say, cứ xong một tuần rượu lại đốt một tràng pháo tết đùng đùng đùng, giao hẹn không thằng nào được bỏ cuộc. Tôi sợ quá, lẻn ra ngoài quán, chạy lên đỉnh dốc.

Đêm khuya thanh vắng, nghe thấy tiếng dép bạch bạch bạch đuổi theo. Hồng Sến túm được tôi, dong trở lại quán trong tiếng pháo nổ đùng đùng. Tôi nhớ Hồng Sến, nay đã thành người thiên cổ. Nhớ những ngày phiêu lãng trên đồng. Nhớ “đứa trẻ chăn trâu, con nhà giời” Đồng Đức Bốn làm thơ: Chăn trâu cắt cỏ trên đồng /Lửa rơm thì ít gió đông thì nhiều /Mải mê theo một cánh diều /Củ khoai vùi suốt buổi chiều thành than…

Đào Trọng Khánh