“Huyền thoại gò Rồng Ấp”: Cải lương kết hợp nghệ thuật đương đại lý giải về huyền tích Lý Công Uẩn

"Huyền thoại gò Rồng ấp" là câu chuyện được PGS.TS Nguyễn Thế Kỷ phóng tác dựa trên những huyền tích dân gian về sự ra đời của Lý Công Uẩn – vị Hoàng đế khai quốc của triều Lý. Chuyện kể về một người con gái ở xóm Long Châu, thuộc hương Diên Uẩn, châu Cổ Pháp, tên là Phạm Thị Ngà, vốn là người giúp việc ở chùa Tiêu – nơi sư Vạn Hạnh trụ trì.

 Thị Ngà mồ côi cha mẹ, được hai anh em sư Vạn Hạnh và Khánh Văn thương tình đem phần mộ hai ông bà đến táng ở gò Rồng ấp, nơi được tương truyền là có huyệt đất thiêng. Một hôm, Thị Ngà lai vãng quanh lễ hội Nõ - Nường, một lễ hội dân gian đậm tính phồn thực của người Việt cổ, vô tình lúc ấy sư Vạn Hạnh cũng ghé qua. Bỗng đất trời giao hòa, âm dương giao cảm, nên khi trở về Thị Ngà thấy trong mình khác lạ, biết là đã mang thai. 

Thiền sư Thiền Ông là sư phụ của Vạn Hạnh vốn có tài thông thiên nên đã viết một bài kệ tiên tri có ngụ ý rằng: "Tháng mười năm kỷ dậu, tức là ba mươi sáu năm sau đó, một triều đại lẫy lừng sẽ hiển hiện, nối quốc thống vững bền, đó chính là triều Lý. Gò Rồng Ấp, chính là nơi phát mệnh đế vương, hiện có mả táng của gia tiên họ Phạm. Con cháu nhà ấy ắt làm nên nghiệp lớn…" điềm báo ấy ứng vào bào thai đang lớn dần trong cơ thể Thị Ngà. 

Ở hương Diên Uẩn có một phú hộ tên là Hồng Kỳ vô tình biết chuyện đã nổi lòng tham, bốc mả cha mình đem táng ở gò Rồng ấp với hy vọng con cháu sau này sẽ làm nên nghiệp đế. Hắn lại biết Thị Ngà đang mang thai thiên tử nên đã bầy đặt những âm mưu thâm độc để hãm hại Thị Ngà. Có lẽ cũng bởi sự gia hộ của đất trời mà Thị Ngà đã vượt qua hết kiếp nạn, để rồi đến kỳ sinh nở, gắng gượng sức tàn cô lê lết đến được cổng chùa Cổ Pháp – nơi sư Khánh Văn trụ trì. Sức cùng, lực kiệt không thể sinh nở, Thị Ngà đã dùng mảnh sành tự rạch bụng để con trẻ được chào đời. Tiếng trẻ khóc oe oe cũng là lúc mẹ nó lìa xa cõi thế. 

"Huyền thoại gò Rồng ấp" như một bức tranh mô phỏng xã hội Việt Nam thời kỳ đầu xuất hiện các triều đại phong kiến tập quyền độc lập. Không gian của vở diễn được xác định là nền văn minh châu thổ Sông Hồng với những phong tục tập quán đặc sắc của người Việt cổ, cùng tín ngưỡng phồn thực bên cạnh sự phát triển mạnh mẽ của Phật giáo dân tộc.

Thông điệp vở diễn gửi đến khán giả là một lần nữa khẳng định: Cõi đất, khoảng trời nước Nam là nơi địa linh, nhân kiệt, nơi hội tụ tinh anh và linh khí nghìn đời để hun đúc và sản sinh ra những vĩ nhân mang thiên mệnh làm rạng danh cho giống nòi, tiên tổ. 

"Huyền thoại gò Rồng Ấp": Đưa lịch sử về gần với đời sống đương đại

NSND Triệu Trung Kiên chia sẻ với Dân Việt, sự ra đời của nhân vật Lý Công Uẩn, sau này là vua Lý Thái Tổ rất ly kỳ, khoác màu huyền thoại và gắn với nhiều huyền tích dân gian. Vai trò của vua Lý Công Uẩn rất lớn vì đã mở ra một triều đại nhà Lý rực rỡ với nền văn minh Đại Việt vang khắp bốn cõi. Chính vì lẽ đó mà khi làm đạo diễn, anh mong muốn lý giải thấu đáo điều gì đã làm nên một Lý Công Uẩn – một vị vua có xuất thân khá đặc biệt nhưng đã làm nên một triều đại sáng chói trong lịch sử.

"Trước đây tôi đã dựng vở này dưới dạng kịch nói trên sân khấu Lệ Ngọc. Tuy nhiên, phiên bản cải lương mang nhiều màu sắc hơn, hướng đến một tác phẩm ca kịch truyền thống có nhiều yếu tố đương đại. Cải lương khai thác nhiều hơn khía cạnh biểu diễn tâm lý. Quá trình biểu đạt tâm lý gần với sự thật để câu chuyện dẫu huyền thoại cũng phải rất gần gũi, để khán giả cảm nhận một cách tự nhiên, không phải cái gì quá mơ hồ, xa rời với đời sống đương đại".

NSND Trung Kiên cho rằng, sự mới mẻ của vở kịch này chính không chỉ ở nội dung mà còn ở hình thức thể hiện. Cách bài trí sân khấu của NSND Doãn Bằng, xử lý âm nhạc của NSND Anh Tú, cách xây dựng hình tượng nhân vật và phân tuyến nhân vật rất mới mẻ, hiện đại. 

Ở đây, có sự phối hợp giữa phương pháp biểu hiện và thể nghiệm, kết hợp giữa nghệ thuật phương Đông và phương Tây. Trong quá trình biểu diễn, từ phong cách hát, đến phục trang, ngôn ngữ hình thể đã tạo nên những hình tượng nhân vật mang tính tương phản rõ nét. Một bên là cái thiện, một bên cái ác, một bên là nhân văn, một bên là tính quỷ.

NSƯT Trần Quang Khải – người được giao đảm vai Thiền sư Vạn Hạnh cho biết, khi đảm nhận vai về nhân vật lịch sử này, anh gặp một số khó khăn nhất định. Thiền sư Vạn Hạnh xuất hiện với những yếu tố mang tính huyền thoại nên rất khó để biểu đạt được hết tinh thần của một nhân vật "huyền thoại" trên sân khấu. Đặc biệt, việc phải luôn giữ được phong thái đĩnh đạc, nhân từ của một thiền sư nhưng cũng toát ra trách nhiệm lớn của một người đã hiểu rõ chân mệnh của bào thai trong bụng thiếu phụ.

"Sự quan tâm của thiền sư Vạn Hạnh đối với Thị Ngà là sự quan tâm đến vận mệnh của đất nước, đến một bậc chân mệnh thiên tử sẽ xây dựng nên dòng họ Lý lừng lẫy sau này. Thiền sư Vạn Hạnh được giao trọng trách trở thành người dìu dắt hạt giống để trở thành đấng quân vương. Tôi đã cố gắng để nhân vật của mình tỏa ra được thông điệp, tư tưởng đó", NSƯT Quang Khải nói.

NSƯT Lê Chức – nguyên Phó Chủ tịch Hội Nghệ sỹ Sân khấu Việt Nam bày tỏ: " Vở kịch mang đến cho chúng ta những kiến giải về sự xuất hiện của vương triều nhà Lý. Nếu học sinh đi xem vở này sẽ hiểu rõ hơn về lịch sử và từ đó mà lý giải về huyền thoại. Huyền thoại chính là mơ ước, ước vọng về một đấng quân vương. Đóng góp của vở diễn này đó là làm thay đổi những nhận thức chính trị, tư tưởng và khơi gợi thêm lòng tự hào dân tộc trong mỗi người".

NSND Triệu Trung Kiên cho biết, sau khi tham gia Liên hoan Sân khấu cải lương toàn quốc năm 2022, Nhà hát Cải lương Việt Nam sẽ mang "Huyền thoại gò Rồng Ấp" đi phục vụ các lễ hội đầu năm 2023. Theo nam đạo diễn họ Triệu, tác phẩm rất phù hợp với mùa lễ hội và cũng rất hợp khi diễn trên đất Bắc Ninh – nơi khởi phát triều đại nhà Lý. Tuy nhiên, việc mang toàn bộ ê-kíp với những thiết bị sân khấu chỉ phù hợp với sân khấu chuyên nghiệp sẽ gây ra nhiều trở ngại. Điều đó buộc phải tối giản đạo cụ và thiết bị bối cảnh. Dẫu vậy, với mục tiêu mang vở diễn đến gần với nhiều đối tượng khán giả, Nhà hát Cải lương Việt Nam sẽ cố gắng để khắc phục được những trở ngại này.