Khám phá diện mạo Hà Nội trước thời thuộc Pháp

Nhân dịp 990 năm Thăng Long – Hà Nội, NXB New South Wales University xuất bản cuốn “Hà Nội: tiểu sử một thành phố”, (Hanoi: Biography of a City) của tác giả William S. Logan, Australia.

Giáo sư Logan từng là thành viên dự án nhà nước về quy hoạch và phát triển Hà Nội của Chính phủ Australia. Cuốn sách nghiên cứu về lịch sử kiến trúc Hà Nội, dày hơn 300 trang, với hơn 400 ảnh, sơ đồ, bản đồ... cho ta một cái nhìn chân thực diện mạo Hà Nội trước thời thuộc Pháp.

Nhận diện

Ở cấp độ nền móng, sự chia tách về tổng thể Hà Nội cũ thành hai khu vực: thành trì của vua, và một khu phố buôn bán bình dân hiện vẫn còn là một nét dễ nhận thấy của Hà Nội hôm nay. Sự phân đôi như thế dần chuyển thành chạc ba khi người Pháp bắt đầu xây dựng khu phố của người Âu ở phía Nam hồ Hoàn Kiếm.

Đền Ngọc Sơn (1884)

Có một số phố phường quan trọng hôm nay chính là đường nét kéo dài của cửa Thành cổ nhà Nguyễn, như phố Hàng Buồm. Phố này mang trong nó hình hài xưa của con đường nối Cửa Đông của Thành Hà Nội với bến cảng trên sông Hồng.

Còn các con phố tại khu vực phố chợ, cũng gọi là khu phố cổ, cho dù người Pháp sẽ cố tình nắn, vẫn không chạy thẳng, và gồm những lối đi hẹp dành cho khách hàng và những làn đường dành cho các thương nhân, tiểu thương, thợ thủ công của chợ đầu mối.

Trên các làn đường cũng gồm vô số cửa hiệu lớn nhỏ, bán lẻ hàng hoá nói chung, và các xưởng chế tác hàng mỹ nghệ. Khu phố chợ, vì thế, khác hẳn với Khu dành cho người Âu, được người Pháp quy hoạch khuôn thước, vuông vắn như những ô trên bàn cờ, với các đại lộ rộng rãi có vỉa hè, và những hàng cây cao.

Những công trình cổ

Hàng trăm công trình tôn giáo được xây trước thời kỳ thuộc Pháp: các đình và chùa, hiện vẫn nằm rải rác trong thành phố. Chúng nay nằm xa các nẻo đường, và bị che khuất bởi các công trình xây cất về sau này. Chùa Bà Đá, được xây dựng từ thế kỷ 15, hiện không dễ gì nhận thấy được khi du khách trên đi con phố dẫn vào nhà Thờ lớn.

Tháp Bảo An bên Hồ Gươm (1884)

Chùa Liên Phái được một trong những chúa Trịnh xây vào năm 1726 để báo đáp một giấc mơ, từng toạ lạc trên một vùng nông thôn rộng ở phía nam thành Thăng Long. Tại ngoại ô phía nam Hà Nội, tháp Diệu Quang, cao tới 10 tầng, đã được xây cất thêm vào thế kỷ 19 để chứa hài cốt các cao tăng và hoà thượng, hiện đã khuất nẻo vào giữa các công trình xây dựng chất lượng hạn chế của thời kỳ cuối những năm 50.

Có một điểm dễ nhận thấy là Hà Nội hiện không còn nhiều công trình cổ, ngoài các công trình tôn giáo nói trên và một số ngôi mộ cổ nằm ở phía tây thành phố.

Cho dù tại đời Lý, Trần, Hậu Lê, và cả đời Nguyễn nữa, ở một cấp độ thấp hơn so với những triều đại trước nó, việc xây dựng đã được tiến hành rộng khắp trên địa bàn Thăng Long – Đông Đô – Hà Nội, đã có ít công trình trước thời kỳ thuộc Pháp còn lưu giữ được. Các cuộc xâm lăng của ngoại bang và các xung đột trong nước đã tàn phá hầu hết các công trình cổ.

Thành Thăng Long

Quần thể kiến trúc Hoàng Thành Thăng Long cho tới nay, chỉ còn lại rất ít di tích. Tháp Cột Cờ (Mirado Tower), và Cổng thành Cửa Bắc, là khá dễ quan sát từ xa. Còn những bậc thang đá, một công trình có chạm đôi rồng, có nói đến ở trên, thì nằm khuất bên trong Thành.

Tấm bản đồ được vẽ năm 1873 cung cấp một hình ảnh Hà Nội dưới triều Tự Đức, bối cảnh mà những người Pháp bắt đầu ló dạng. Được thể hiện ước lệ, bản đồ Hà Nội này cho thấy Hoàng Thành, với những đường nét đối xứng tuyệt mỹ của nó, và pháo đài kiểu Vaubant nằm bên trong lớp tường bao của thành Thăng Long cổ. Điện Kính Thiên, cùng hai cung điện khác nữa – dĩ nhiên là những biến thể của nguyên mẫu - nằm tại trung tâm của khu Cấm Thành.

Sự tăng trưởng rõ rệt về số lượng bản đồ Hà Nội sau năm từ năm 1873 đã cung cấp chân dung thực của thành phố, hơn là các văn bản được vẽ trước đó theo phong cách ước lệ. Chúng cho thấy Điện Kính Thiên ngạo nghễ vươn lên giữa những bức tường Cấm thành.

Ngoài Cấm thành, ở phía đông, là các dinh quan lại dưới quyền quan Khâm sai, vừa là Chánh án cấp cao, vừa là người chỉ huy quân sự cao nhất của khu vực. Phía tây của thành gồm Dinh Bố chính (Thuế quan), điện thờ thần hộ mệnh cho việc quân, các miếu thờ ông Địa, các kho thóc, những ngọn đồi và những con suối.

Đền Voi phục nằm ở phía nam. Lầu canh thao thức giám sát mặt tiền của Hoàng Thành, sau nó là hai hòn núi đất đắp (Trong nguyên bản tiếng Anh hai hòn núi này được gọi là Tho son và Khan son), biểu trưng cho hai thần hộ mệnh là Thanh Long và Bạch Hổ.

Ruộng lúa, đầm, ao nằm rải rác trong khu thành được xây dựng theo kiểu pháo đài Vauban (vào năm 1805), với dòng Tô Lịch chảy theo những con hào của thành trì này, qua khu chợ trung tâm của thành phố, qua lớp tường trong của nó, để rồi biến mất vào những bãi cát dọc theo bờ sông Hồng ...

Thành phố trên ao đầm

Ở Khu phố cổ tới nửa cuối thế kỷ 19, cư dân đã tràn ngập. Dân số dưới thời Minh Mạng là khoảng 50 ngàn, gồm ba phần tư là người Việt, còn lại là người Hoa. Phố Hàng Chiếu qua Ô quan Chưởng đi ra bờ sông Hồng trở thành trục đông – tây chính của thành phố. Trong khi đó, Hàng Đào và phố mà nay gọi là Lương Văn Can là đường trục chính cho giao thông bắc – nam, qua Khu phố cổ ...

Điện Kính Thiên trong Hoàng thành Thăng Long (1884)

Theo tác giả André Masson, trong quá trình tái thiết một Hà Nội được tiến hành vào những năm đầu thời kỳ thuộc Pháp, những cái ao tù đọng (stinking ponds) trùm phủ bề mặt khuôn viên Khu phố cổ lúc đó nhà cửa đã san sát...

Các căn nhà thời ấy chủ yếu là nhà bằng tre gỗ, lợp tranh, và những xúc tu của một đô thị đang phát triển cứ cố vươn ra, thâu tóm về cho thành thị này những khoảng đất trống ven nội ở phía đông nam. Ao đầm còn rải rác khắp nơi. Những đoạn đê hẹp cố làm thêm chức năng đường qua lại trên bề mặt lầy lội của mình, và chịu đựng những căn nhà được dựng bám vào chân đê, phía đất bồi.

Đó chính là mặt bằng xây dựng cốt không cho người Pháp lao vào tiến trình xây dựng đô thị của họ tại Hà Nội, kể từ 1873. Những phá huỷ hoặc thay đổi triệt để đã xảy ra ...