Khâm phục những huyện nhiều năm lãng quên thuốc bảo vệ thực vật

Nhiều thứ ngược với văn minh lúa nước

Anh Nguyễn Văn Quân - Trạm trưởng Trạm BVTV huyện Mỹ Đức (Hà Nội) cho tôi hay địa phương có 7.500 ha lúa, khoảng 80% áp dụng SRI (hệ thống thâm canh lúa cải tiến), tức hơn 6.000 ha trong đó hơn 2.000 ha áp dụng toàn diện còn hơn 4.000 ha áp dụng một phần. Điều đặc biệt là có những vụ, có những xã không hề dùng một tí thuốc sâu, thuốc bệnh nào như Hồng Sơn 3 năm liền không dùng, như HTX Hợp Tiến nhiều vụ không dùng, như HTX Đại Nghĩa nhiều vụ không dùng.

Thay bằng phun thuốc, chị Anh dùng liềm để cắt cỏ

Vậy đâu là bí quyết? Thứ nhất là cơ cấu thời vụ. Toàn huyện gieo mạ trong tuần và cấy trong tuần, thường vụ xuân gieo quanh 20-25/1, cấy trong khung từ 16-25/2, vụ mùa gieo 1-8/6 cấy xong trong tháng 6. Thời vụ nhanh và chính xác giúp lệch pha với sâu bệnh. Hơn thế, Trạm BVTV cho điều tra phát dục của các lứa sâu để dự tính, dự báo cho toàn dân biết mà phòng tránh. Nếu thực tế ngoài ruộng đến ngưỡng sâu bệnh, cán bộ BVTV sẽ cắm nêu (que gắn mảnh giấy ghi rõ gia đình ông A, bà B phải phun thuốc, phun thuốc gì).

Thứ hai là cấy thưa thoáng, chỉ sử dụng 4-5 lạng thóc giống/sào, giảm khoảng 60% so với trước đây. Thứ ba là tập huấn nhuyễn cho nông dân liên tục trong nhiều năm với hơn 300 lớp IPM (quản lý dịch hại tổng hợp), với vài ngàn nông dân nòng cốt được đưa về cơ sở để dạy cho bà con cách nhìn vào màu sắc lá lúa mà bón phân cân đối.

Điều quan trọng không thể thiếu là việc nước vào, nước ra trái ngược với cả nền văn minh lúa nước đã tồn tại mấy ngàn năm luôn luôn phải có nước. Việc chỉ đạo rút nước và đưa nước vào ruộng đều do Phó Chủ tịch huyện phụ trách khối thực hiện. Hễ có lệnh rút nước thì mạch nước ngầm được rút ngay, các xã không rút cũng phải rút. Huyện có hệ thống tưới tiêu hoàn chỉnh với những kênh chính, kênh phụ, chúng sâu hơn mặt ruộng nên rút nước dưới mạch nước ngầm thì lập tức nước trên mặt ruộng sẽ bị rút theo.

Một chu kỳ canh tác lúa rút nước làm hai lần. Lần một sau khi lúa bén rễ hồi xanh bón phân thúc lần thứ nhất chờ đẻ nhánh, rút nước cho mặt ruộng nứt nẻ 18-20 ngày tới lúc lúa phân hóa đòng lại đưa nước vào để bón thúc tiếp. Lần hai khi lúa chín sáp tiếp tục rút nước cho đến chín với thời gian khoảng 15-20 ngày. Nhờ rút nước, mặt ruộng thông thoáng, nhiều ô xi, lúa phát triển tốt, chống đổ, đỡ sâu bệnh.  

Tôi về HTX Đại Nghĩa, một trong những cái nôi đầu tiên của SRI. Vụ xuân 2006 sau khi thử nghiệm SRI ở một xã khác không thành công huyện mới đưa mô hình về đây và vấp ngay phải sự phản đối kịch liệt.

Đầu tiên là chuyện rút nước, nhiều gia đình không kịp làm cỏ sục bùn để cỏ mọc lan tràn nên xót ruột, khi gặp ông Trạm trưởng Trạm BVTV huyện cùng các ông Chi cục trưởng, Chi cục phó BVTV thành phố xuống thì cứ xúm lại chửi: “Từ thời thượng cổ đến nay chưa từng thấy chuyện phơi ruộng nứt nẻ như thế này bao giờ, ngớ ngẩn!”. Giải thích sao cũng không lại đành phải gọi cả Chủ nhiệm HTX: “Ông ra mà xem dân ông diễn kịch, cứ bịt kín mặt bằng khẩu trang rồi chửi cán bộ như tát nước ấy”.

Lão nông Lê Ngọc Thạch (bên phải) từng được đi Mỹ để giảng về cách trồng lúa không cần thuốc trừ sâu.

Còn ông Lê Ngọc Thạch - Chủ nhiệm HTX Đại Nghĩa hồi ấy bảo lúc đầu tính làm thử 4 ha mô hình nhưng chẳng hộ nào muốn tham gia nên phải cam kết đền nếu năng suất thấp hơn bình thường. Được mùa, vụ xuân 2007 mở rộng 20 ha, vụ mùa mở rộng 50 ha. Rồi những năm tiếp theo, ngoài diện tích của mô hình bà con tự làm kín gần 90% diện tích (160 ha/180 ha canh tác), không phải cam kết gì nữa.

Chất “gây nghiện” cho người nông dân là năng suất của lúa SRI cao hơn 10-15%, hầu như không phải phun thuốc, sức khỏe, môi trường cũng như hiệu quả kinh tế gia tăng rõ rệt. Mấy năm sau, SRI được Bộ NN-PTNT chính thức công nhận là tiến bộ kỹ thuật mới.

Ông Thạch thủng thẳng: “Trước đây bà con vẫn phun thuốc đều thì nay 70% không dùng nữa trong đó có nhiều hộ đã không dùng 10 năm. Một số ít vẫn còn phun là bởi ứng dụng SRI sai quy trình như sử dụng giống hay nhiễm sâu bệnh, gieo cấy lệch thời vụ, bón thừa phân đạm, nhận thức về thuốc BVTV kém”.

Ông cựu Giám đốc HTX cấy 1 mẫu lúa, hơn 10 năm nay chỉ duy nhất 1 lần sử dụng thuốc BVTV là vụ mùa năm 2015 khi có dịch sâu cuốn lá còn tân Giám đốc HTX Đại Nghĩa, anh Nguyễn Trung Trực cấy 6 sào lúa trên 10 năm nay không hề dùng tí thuốc nào. Nếu như trước đây 10 năm hình ảnh người móc cua hầu như vắng bóng trên đồng đất Đại Nghĩa bởi nạn phun thuốc đã hủy diệt tất cả thì nay cánh đồng trở thành kho thực phẩm của người nông dân với cá, ốc, cua, lươn… Năm 2010 FAO (Tổ chức nông lương Thế giới) tổ chức trao giải thưởng ở Mỹ, ông Lê Ngọc Thạch cũng được mời dự để giới thiệu về SRI ở quê mình, mang lại niềm tự hào cho cây lúa Việt, nông dân Việt.

Tôi lại cùng ông đi thăm lúa. Cả cánh đồng là một bản hợp xướng rộn ràng. Gà đồng kêu toóc toóc, cò trắng kêu ò ò, ếch nhái kêu ộp oạp, châu chấu kêu tanh tách, cá mú kêu ùm oàm. Những loại thiên địch được bảo vệ nên có vô số nhện, bọ rùa và kiến ba khoang. Người dân bảo hễ nhìn thấy mạng nhện chăng trên đồng sau mỗi đêm mưa phùn là yên tâm, không có rầy phá hại. Trước đây phun thuốc sâu cuốn lá thiên địch chết hết sẽ gây cháy rầy nên bà con hay nói vui: “Con sâu “đẻ” ra con rầy”.

Tôi gặp chị Lê Thị Anh nhà ở đội 5 đang đi vặt những lá lúa bị sâu cuốn. Gia đình chị cấy 7 sào nhưng 5 năm rồi không dùng thuốc mà năm nào cũng được mùa chỉ trừ vụ mùa 2015, sâu cắn lá rào rào như tằm ăn rỗi, năng suất mỗi sào tụt xuống 50-70kg nhưng vẫn nhất định không phun: “Phun thuốc rất độc, ăn cơm cũng sợ bệnh tật”. Trung bình năng suất lúa của chị với Bắc Thơm (giống chất lượng) đạt 1,5 tạ/sào, với lúa lai Nhị ưu (giống năng suất) đạt 1,8-1,9 tạ/sào. Nhờ không phun thuốc mà chi phí đầu vào giảm hẳn, mỗi vụ quy tiền lãi khoảng 4-5 triệu.  

Rời Đại Nghĩa tôi xuống Hợp Tiến gặp anh Nguyễn Hà Tuyển - Giám đốc HTX. Anh bảo rằng 10 năm nay khoảng 80% dân quê mình đã lãng quên chuyện phun thuốc, dùng thuốc BVTV. Trước HTX có 15 đội sản xuất thì có 15 tổ BVTV, mỗi tổ 3-5 người chuyên đi phun thuốc. Ngoài tổ phun, dân còn tự tổ chức phun, cứ mịt mù khắp các cánh đồng. Giờ 15 tổ BVTV ấy bị dẹp bỏ hết. Chỉ duy nhất vụ mùa năm 2015 gặp đợt dịch sâu cuốn lá đơn vị mới phải mua hơn 40 bình phun thuốc bằng tay về phát cho dân, dùng 1 lần rồi bỏ đến nay đã ải mục hết. Thế mà năng suất chung vụ xuân vẫn đạt 73-75 tạ/ha, vụ mùa vẫn 60-62 tạ/ha.

Anh Sản chỉ vị trí năm xưa từng để bình thuốc trừ sâu.

Tôi gặp Lý Văn Sản - thành viên kỳ cựu của tổ BVTV của thôn Hạ Quất một thời. Hồi ấy, cao điểm có thời gian anh đi phun thuốc miết cả tháng trên đồng. Tắc bình thì thò tay vào trong mò thông cánh gió, tắc vòi thì ghé mồm thổi phù một cái là xong. Thỉnh thoảng nhọc mệt tổ lại được thôn bồi dưỡng 1 kg đường pha nước chanh mà uống. Mỗi vụ công sá cho các thành viên chỉ là 2-3 tạ thóc.

Từ hồi giải tán tổ anh Sản túc tắc đi phun thuê với giá 10.000-15.000đ/bình. Tính ra hơn 6.000 bình thuốc đã từng trĩu nặng trên hai vai anh. Thế rồi theo thời thế người dân dần bỏ thuốc. Những thành viên của tổ theo thời gian cũng đau ốm liêu xiêu. Riêng bản thân anh Sản vừa bị hẹp van tim vừa bị khó thở đến mức leo cái dốc trước nhà cũng khó khăn. 3-4 năm nay anh chỉ nghỉ ở nhà, cái bình gắn bó một thủa cũng dần bị mục nát, phải vứt bỏ. Thế mà kỳ lạ thay không hề phun thuốc vẫn có thu hoạch đều đều nhờ áp dụng các kỹ thuật của IPM, của SRI.