Một xã của tỉnh Thanh Hóa được cho là nơi phát tích của bộ sử thi kinh điển của người Mường

Hiện sử thi "Đẻ đất đẻ nước" đã có 10 bản được sưu tầm, mỗi bản có khoảng 8.000 câu, bản dài nhất có 16.000 câu, có điểm chung là nội dung chứa đựng những quan niệm người Mường cổ về việc hình thành trời, đất, nước, tạo lập thế giới...

Về nơi phát tích sử thi "Đẻ đất đẻ nước"

Với hàng ngàn, vạn câu thơ hồn nhiên, chất phác, mang đậm sắc màu thần thoại, sử thi "Đẻ đất đẻ nước" giải thích sự hình thành của trời đất, muôn loài; qua đó phác họa quá trình tranh đấu dài lâu của con người nhằm chinh phục thiên nhiên, dựng bản, lập làng. Ngày hôm nay, những câu chuyện, những tên đất, tên người trong bộ sử thi đồ sộ ấy vẫn hiện hữu trong đời sống của đồng bào Mường và các dân tộc anh em.

Theo ông Phạm Y Sửu (ở xã Thiết Ống, huyện Bá Thước), trong sử thi "Đẻ Đất đẻ Nước", ngọn đồi Lai Li Lai Láng là nơi có cây Chu đá lá Chu đồng, với những chùm bông Thau quả Thiếc. Anh em lang Cun Cần, Cun Khương đã tiến hành cuộc viễn du qua bao sông, bao núi để đi tìm cây Chu thần thoại. Đốn được cây Chu, nhà lang trở nên giàu có, bản mường đông vui tấp nập. Ngọn đồi Lai Li Lai Láng, nhờ đó được xem như ngọn núi Thần, núi Mẹ, có vị trí thiêng liêng trong đời sống văn hóa của đồng bào Mường.

Xã Thiết Ống nằm bên tả ngạn của dòng sông Mã. Thuở xưa, vùng đất này được gọi là Mường Ống. Những bản Suội, bản Triết, bản Đốc, bản Sặng, bản Cú... ra đời, tồn tại hàng thế kỷ, gợi nhắc về thuở hồng hoang, khi tộc người Mường đến sinh cơ lập nghiệp trên mảnh đất này.

Trải qua bao thế hệ, người dân Thiết Ống đã cùng nhau xây dựng bản Mường, tạo nên một vùng đất đai trù phú giữa núi đồi hùng vĩ. Sử thi "Đẻ đất đẻ nước" hình thành trong lao động sản xuất, trở thành niềm tự hào to lớn của người dân Mường Ống từ thuở xa xưa và vẫn được lưu truyền, nhắc nhớ đến bây giờ.

Ông Bùi Trung Hạnh – Phó Chủ tịch UBND xã Thiết Ống, cho hay, giờ đây các Ậu Mo (thầy cúng) cao tuổi vẫn hát cho con cháu mình nghe sử thi "Đẻ đất đẻ nước" vào dịp lễ tang, lễ cúng cơm mới, lễ vía cho người già, trẻ nhỏ...

Ngày diễn ra lễ hát mo của các Ậu Mo, những nếp nhà sàn của đồng bào Mường trở nên đông vui, tấp nập. Người dân bản xúng xính áo quần truyền thống, cùng chung tay chuẩn bị những vật phẩm mang đậm chất núi rừng, đó là nồi cháo hạt dổi thơm lừng, là gà ngon, lợn béo, là chõ xôi nếp nương và những trái cây thơm ngọt của rừng Mường.

Khi vật phẩm đã được chuẩn bị xong, Ậu Mo sẽ bắt đầu làm lễ cúng. Những câu chuyện thần thoại trong sử thi "Đẻ đất đẻ nước" được cất lên. Sử thi kể về buổi đầu hồng hoang, khi trời đất còn chưa phân định; tiếp đến quá trình đẻ cây si, đẻ mường, đẻ người. Mặt trăng, mặt trời, năm tháng... lần lượt được sinh ra. Con người từ trong mông muội, tiến gần đến văn minh khi tìm được lửa, nước, giống lúa, lợn, gà... 

Giai cấp được hình thành, sự giàu có và suy vong của bản mường cũng lần lượt diễn ra. Dòng lịch sử của quê hương, cộng đồng tuôn chảy như ngọn suối, con sông, dưới bầu không khí linh thiêng, trong từng lời kể của Ậu Mo.

Những nghi thức, bài cúng trong bộ sử thi "Đẻ đất đẻ nước" thường được sử dụng để đọc trong các đám tang, lễ cúng tế, cưới hỏi… như một hình thức sinh hoạt văn hóa và tín ngưỡng của đồng bào Mường. Còn trong những buổi sinh hoạt cộng đồng, các nghi thức trên được thực hiện với mục đích trao truyền. Đây cũng là cách để bộ sử thi "Đẻ đất để nước" được lưu truyền từ đời này sang đời khác.

Để tiếp tục giữ gìn, phát huy các giá trị to lớn của bộ sử thi, từ nhiều năm nay, huyện Bá Thước (Thanh Hoá) đã khuyến khích các địa phương đưa các nghi thức, các bài cúng trong sử thi "Đẻ đất đẻ nước" vào sử dụng trong các sinh hoạt cộng đồng, tổ chức các buổi truyền dạy. Riêng tại xã Thiết Ống - nơi được coi là khởi nguồn của bộ sử thi, các buổi truyền dạy nên được duy trì thực hiện và tổ chức đều đặn hàng tháng.

Từ năm này sang năm khác, từ đời này sang đời khác, từ thế hệ này sang thế hệ khác, những lời hát trong sử thi cứ thế được lưu truyền bên bếp lửa, dưới thang gác nhà sàn, trong câu chuyện kể của những người già nơi bản làng vùng cao…