Phong slư - bức thư tình kín đáo

Phong slư trong trí nhớ của một Sláy sli

Theo chiết tự Tày, phong slư nghĩa là bức tình thư kín đáo, sâu sắc. Sự khác biệt giữa bức tình thư của người Tày Bắc Kạn với các dân tộc khác chính ở chỗ, những bức tình thư này được viết hoàn toàn bằng thơ theo thể thức thất ngôn trường thiên.

Là người có thâm niên trong nghề thơ ca, ngâm vịnh, cụ Nguyễn Thị Cắm (101 tuổi, trú tại thôn 4, xã Đại Sảo, huyện Chợ Đồn, tỉnh Bắc Kạn) cho biết, phong slư của người Tày Bắc Kạn không chỉ đơn thuần là chuyển tải, giãi bày tâm tư đến người mình thương nhớ, mà còn toát lên được khí chất thanh tao của người ngâm vịnh mỗi lúc hẹn hò.

Dù mới chỉ qua lớp bình dân học vụ, gọi là biết đọc biết viết sơ sơ, nhưng trong đầu cụ Cắm có lẽ có đến cả vài chục nghìn câu thơ tình, thơ cưới (thơ lẩu). Vốn thi ca ấy được thẩm thấu, chuyển hóa đến độ có thể xuất khẩu thành thơ như một phản xạ có điều kiện.

Cụ Cắm bảo, ngày trẻ, cụ đi khắp bản trên, mường dưới đối đáp thơ ca. Sau có tuổi, làm pả mẻ (người đưa dâu trong cộng đồng Tày), cụ cũng chưa bị bí từ, bí thơ hay thua ai bao giờ. Theo cụ Cắm, phong slư được ngâm vịnh trong đời sống thường ngày nhưng nhiều hơn cả là vào những ngày hội xuân, vì những ngày đó cũng đồng thời là ngày nam thanh nữ tú định ước, hẹn hò, gặp gỡ mà nên vợ nên chồng…

Phong slư của người Tày Bắc Kạn tuy là bức tình thư nhưng ở đó luôn có sự hiện diện các hoạt động lao động sản xuất. Theo các cao niên vùng Tày Đại Sảo của huyện Chợ Đồn, điều đó cũng thể hiện chủ nhân của những bức tình thư không chỉ là người "mềm môi" mà còn là người thực sự hiểu biết và có thể cáng đáng việc nhà, việc bản, là chỗ dựa tin tưởng, vững chắc cho người mình thương.

Thông thường, các bức phong slư có nội dung ý tứ sâu sắc, lời thơ bóng bẩy, chữ viết chân phương, đẹp, với độ dài khoảng vài chục câu. Phong slư thường được viết trên tấm vải rộng chừng nửa mét, khung được vẽ trang trí ong bướm, hoa lá, chim én ngậm phong thư, rồng chầu mặt nguyệt… như một tác phẩm văn học nghệ thuật thực thụ khiến nhiều người đem treo, dán trong buồng nằm.

Những câu thơ hay trong những bức tình thư thường được lưu truyền, nghiên cứu, học hỏi. Nhờ đó mà trình độ câu từ, vần điệu trong phong slư của người Tày Bắc Kạn ngày càng cao hơn. Ví dụ như:

Lập tuyết khảu mùa xuân đang thí

Các thức bjoóc lập lỉ đang phông

Muật mèng dú táng không vén vẹn

Ước xuân mà nhạn ẻn chập căn

(Lập tuyết vào mùa xuân đang thì

Mọi thứ hoa đến kỳ nở rộ

Ong bướm ở mỗi chỗ mỗi phương

Ước xuân về uyên ương hội ngộ).

Độc đáo phong slư Tày

Cụ Nguyễn Tiến Vinh - một trí thức người Tày ở xã Đại Sảo, huyện Chợ Đồn, cho biết, thường con trai, con gái Tày tự mình viết phong slư là chính. Tuy nhiên, xưa không phải ai cũng viết được chữ nôm Tày, do đó mới sinh ra những "Sláy sli" (những thầy thơ) - trí thức bình dân sống trong cộng đồng Tày viết hộ.

Thể thức phong slư của người Tày Bắc Kạn thường theo một khuôn mẫu định sẵn, và phần mở đầu thường nhắc đến thời điểm viết phong slư là xuân, hạ, thu, đông. Ví dụ, viết thư vào mùa thu sẽ mở đầu rằng:

Ngày Thu vắng vẻ lòng buồn thay

Cầm bút viết thư tình gửi bạn.

Hay như:

Tiết Xuân ngày tương tư nhớ bạn

Thêm tiếng ve rừng, khắc khoải thương.

Phong slư là để gửi đến người xa cách, nên lời thơ chan chứa cảm xúc, khắc khoải ngóng chờ, ý nhị sâu xa. Bởi vậy, khi ngâm vịnh luôn mang lại cảm giác giằng xé tâm can, có sự day dứt nỗi niềm, nhớ thương diệu vợi. Và đó cũng là những chất liệu làm nên làn điệu phong slư độc đáo và đặc sắc của người Tày Bắc Kạn còn được lưu truyền mãi đến ngày này.

Phong slư của người Tày thường dùng những điển cố, điển tích để minh chứng cho tình yêu của người viết dành cho bạn tình, điều này vừa thể hiện sự am hiểu, cũng vừa là khẳng định được sự quyết tâm của người viết với người mình yêu. Và những minh chứng cho tình yêu thường được đưa vào bằng những tích truyện như truyện Nam Kim - Thị Đan, Lương Quân - Bjoóc Phạ…

Theo một số trí thức Tày, tình yêu nam, nữ thể hiện trong phong slư thường là tình yêu trong xa cách, trắc trở, cũng có khi là tan vỡ. Bởi vậy tiếng hát, giai điệu phong slư thường có sự da diết. Tuy da diết đấy, nhưng lại không bi lụy, khóc than mà vẫn luôn hướng đến mơ ước, khát vọng theo những cách đầy nhân văn: "Hãy tu thân chờ nhau bên ấy - Dẫu là không lấy được cũng cam - Yêu nhau để khắp mường được thấy - Tiếng thơm sẽ trọn vẹn mai sau".

Có những cách nói thực sự khiến người ta ngẫm ngợi khi đã không thể xướng vịnh phong slư. Có thể phong slư chỉ trao cho người mình yêu, mình nhớ nhưng nội dung phong slư thì được xướng ngâm bất kể lúc nào. Người Tày bảo nhau"Nếu lòng này không nói ra được là tóc ốm tám tháng và mắt đói một năm".

Ngày nay, phong slư đã không còn được viết nhưng những bức tình thư, những câu thơ tình trong những bức phong slư ấy lại luôn được ngóng đợi trong các ngày hội xuân của người Tày.