Các tỉnh miền Trung phục dựng, phát huy vai trò của nghệ thuật bài chòi

Nghệ thuật hô Bài Chòi thực sự là niềm tự hào không chỉ của các địa phương miền Trung, mà cũng là niềm tự hào của mỗi người Việt Nam.

Hội bài chòi tại TP.Tam Kỳ (Quảng Nam) - Ảnh: Lê Quân

Theo các tài liệu nghiên cứu cho thấy, loại hình nghệ thuật dân gian hô bài chòi, hát bài chòi (gọi chung là hội bài chòi hay nghệ thuật bài chòi) ra đời tại các tỉnh duyên hải miền Trung vào khoảng thế kỷ XVI, XVII, trong đó Bình Định được xem là cái nôi đầu tiên gắn với tên tuổi của người sáng lập là Đào Duy Từ (1572 - 1634). Ông đã dựa theo mô hình tiêu khiển ở các chòi canh nương rẫy mà sáng lập ra hội bài chòi.

Hội bài chòi thường được tổ chức vào các dịp Tết đến, Xuân về. Nơi diễn ra là các khoảng đất rộng, có thể là trước sân đình, miếu hoặc một đám ruộng mới thu hoạch chưa cày hay cũng là một gò đất hoang bằng phẳng gần các khu dân cư, gần chợ, thuận lợi cho mọi người đi dự hội.

Khi đến với hội bài chòi, người tham gia vừa cùng gia đình, làng xóm vui chơi, giải trí, vừa cầu may, cầu lộc đầu năm. Tuy nhiên, hiểu một cách đơn giản nhất, hội bài chòi kết hợp của trò chơi đánh bài giữa các chòi và nghệ thuật diễn xướng, hô bài của các nghệ nhân trong vai trò anh Hiệu, những người quản trò dẫn dắt, hô, hát các con bài được đánh ra.

Do có sự kết hợp giữa trò chơi đánh bài và nghệ thuật diễn xướng hát, hô bài đó mà người chơi bị thu hút bởi sức hấp dẫn của nó. Chính vì thế, ở nhiều làng quê thuộc miền Trung, rất nhiều người biết đến câu hát nói về sức hấp dẫn của bài chòi: “Rủ nhau đi đánh bài chòi/ Để con nó khóc cho lòi rốn ra”….

Để có một hội bài chòi thành công, đem lại nhiều niềm vui cho người chơi, trước khi diễn ra, thì ngay từ những ngày trước tết, các làng tập hợp những người có uy tín, nhiệt tình để thành lập ban tổ chức. Khoảng sau 23 tháng Chạp, ban tổ chức huy động những người trong làng góp tranh, tre để dựng chòi hay cho mượn các vật dụng như bàn, ghế, khay trà, chén, bát, bình rượu… Người không góp vật dụng thì góp công, ai không góp công thì góp tiền.

Đến 30 tháng Chạp, việc chuẩn bị cho hội bài chòi đầu xuân được hoàn tất, để đến sáng mồng 1 Tết, các vị chức sắc trong làng, các thành viên ban tổ chức, người điều hành hội giục trống chầu, dàn nhạc cổ tấu bài chiến rao khai trường.

Nghe trống nhạc, mọi người gần xa lần lượt tề tựu về sân hội, các anh, chị Hiệu mời chào các con bài cho những người dự hội. Khi phát hết 9 con bài cái, người chơi lên chòi, người điều hành hội thúc một hồi trống chầu làm thủ tục khai hội theo thể thức “đả cổ pháp” của một đêm diễn hát bội xưa: “Xuân tam, hè cửu, thu thất, đông ngũ” (mùa xuân đánh ba tiếng, mùa hè đánh chín tiếng, mùa thu đánh bảy tiếng, mùa đông đánh năm tiếng), dàn nhạc tấu lên, trống chầu thúc giục, báo hiệu hội chơi đã bắt đầu.

Lúc này, anh Hiệu mặc áo dài, khăn đóng chỉnh tề cất tiếng hò một bài lục bát hoặc song thất lục bát bằng chất giọng phương ngữ địa phương: “Gió xuân phảng phất nhành tre/ Xin mời bà con cô bác lắng nghe bài chòi/ Bà con cô bác lắng lặng mà nghe/ Tui hô cái quân bài, con gì nó ra đây.../ Nực cười chị bán thịt heo/ Hai vai gánh nặng lại đèo móc cân. Hô to: là con bài “Tứ Móc”.

Không khí rộn ràng khi tiếng trống chầu thúc giục mỗi khi có hội bài chòi đã lôi cuốn, giục giã biết bao người dân hòa mình cùng những lời hô mang đậm bản sắc của vùng đất dân quê của các anh Hiệu, chị Hiệu.

Một hội bài chòi có thể gồm nhiều ván (thông thường là ba ván), và ban tổ chức thu được số tiền bán thẻ của các thẻ bài cái (gọi là tiền xâu). Tiền xâu này dùng để chi cho các anh Hiệu, chị Hiệu, dàn nhạc và những người trong ban tổ chức. Nếu còn thừa thì chuyển sang cho hội chơi năm sau, thiếu thì trích quỹ làng phụ chi cho hội. Tiền thưởng cho người thắng cuộc chỉ mang tính chất tượng trưng, được quan niệm như là lộc đầu xuân, mang lại may mắn cho người chơi trong năm mới.

Điều độc đáo ở hội bài chòi chính là một loại hình sinh hoạt giải trí dân gian, một hình thức chơi bài không có tính sát phạt, không cốt ở chỗ ăn thua, mà chỉ để vui xuân, giải trí. Khi tham gia vào hội bài chòi, người chơi ngoài việc thử thời vận may, hên xui vào dịp đầu năm, đây cũng là dịp để người chơi tìm đến với hội hát bài chòi nhằm mua vui qua giọng hô, tài ứng đối và lối diễn trò của các anh Hiệu, chị Hiệu. Trong khi đó, trên các chòi, người chơi luôn hồi hộp lắng nghe tên con bài xem có trúng con bài của mình không, đồng thời vừa thưởng thức các trò diễn của các anh Hiệu, chị Hiệu thông qua các câu ca dao, tục ngữ, hò, vè để kể những câu chuyện trong dân gian có nội dung ý nghĩa tương ứng với tên gọi của mỗi con bài được rút ra.

Thành công của hội bài chòi phụ thuộc phần lớn vào tài năng của các anh Hiệu, chị Hiệu, họ phải có chất giọng tốt, nắm vững lề lối hô và diễn, có khả năng sáng tác, có thể ứng khẩu thành thơ và cải biến nhanh lời hô tại chỗ, đặc biệt phải thuộc lòng rất nhiều tục ngữ, ca dao, bài vè.

Hô bài chòi tại "Đêm phố Cổ ở Hội An - Ảnh: Ngọc Duyên

Tuy có sức hấp dẫn là vậy, song trong một thời gian dài vừa qua, do ảnh hưởng của kinh tế thị trường và sự cạnh tranh của nhiều loại hình nghệ thuật khác, hội bài chòi tại nhiều làng quê ở miền Trung dần đi vào sự mai một. Đặc biệt, cùng với việc các nghệ nhân hô bài chòi đã lớn tuổi, chất giọng không còn tốt hoặc đã mất, lớp trẻ ngày này ít quan tâm, từ đó nghệ thuật bài chòi tại nhiều làng quê không còn người kế tục, tổ chức và tham gia.

Để khôi phục và phát triển loại hình nghệ thuật dân gian này, tại năm 2010, tỉnh Bình Định đã triển khai đề án phục dựng hội bài chòi cổ và đề ra nhiều biện pháp nhằm khôi phục lại trò chơi dân gian này cũng như xây dựng các cậu lạc bộ bài chòi; đồng thời ban hành cơ chế, chính sách đào tạo nghệ nhân trẻ hô bài chòi. Nhờ đó, đến nay, từ chỗ là một di sản có nguy cơ thất truyền, bài chòi đã hồi sinh. Theo thống kê của Sở Văn hóa, Thể thao tỉnh Bình Định, hiện toàn tỉnh có 28 câu lạc bộ bài chòi dân gian với 176 nghệ nhân tham gia sinh hoạt, trong đó số thực hành hô bài chòi là 80 người, số có khả năng truyền dạy là 50 người.

Còn tại Quảng Nam, từ cuối năm 1998, TP. Hội An bắt đầu đưa trò chơi bài chòi vào Lễ hội “Tái hiện đêm phố cổ Hội An đầu thế kỷ XX”. Tại “Đêm phố cổ”, các nghệ nhân chơi bài chòi còn lại hiếm hoi ở vùng đất này đã nỗ lực khôi phục loại hình nghệ thuật dân gian này gắn với các điều kiện không gian kiến trúc, ánh sáng đặc trưng của phố cổ để thu hút du khách quan tâm, tham gia.

Đặc biệt, không chỉ khôi phục lại hội bài chòi thông qua “Đêm phố cổ”, Hội An cũng là địa phương đại diện cho Quảng Nam đưa hội bài chòi ra bên ngoài bằng việc tham gia biểu diễn, giao lưu với nhiều tỉnh, thành phố trong nước. Đến nay, hội bài chòi của Hội An đã có 9 lần xuất ngoại giao lưu tại 7 quốc gia là Thái Lan, Trung Quốc, Hàn Quốc, Đức, Ý, Hungary, Nhật Bản. Điều này đã tạo thêm động lực, cơ sở để không chỉ Quảng Nam tiếp tục phục dựng loại hình nghệ thuật dân gian độc đáo này mà còn quảng bá, giới thiệu, đưa bài chòi ra với công chúng các nước khác.

Tại Quảng Nam, ngoài TP. Hội An thì TP. Tam Kỳ cũng là địa phương đang đưa môn nghệ thuật dân gian này vào giảng dạy ở các trường học.

Trong khuôn khổ Tuần lễ Cấp cao APEC 2017 và Hội nghị Bộ trưởng Tài Chính vừa qua, nghệ thuật bài chòi đã được Quảng Nam sử dụng làm “món ăn tinh thần” trong các chương trình lễ hội, tạo dấu ấn tốt đẹp đến du khách quốc tế đến với Hội An.

Đối với TP. Đà Nẵng, cũng liên quan đến việc phục dựng và phát triển lại hội bài chòi, vào những ngày cuối tuần tại công viên bờ Đông sông Hàn, ngành Văn hóa, Thể thao của thành phố cũng tổ chức các điểm hô bài chòi để quảng bá, giới thiệu đến công chúng. Điều đáng mừng là tại các đêm bài chòi này, nhiều bạn trẻ và du khách rất quan tâm tham gia. Đây cũng chính là tín hiệu đáng mừng để các tỉnh miền Trung có thêm động lực đầu tư, phát triển môn nghệ thuật dân gian này mà còn gắn với đó là từng bước đưa bài chòi vào phục vụ du lịch ở địa phương.