Động Phong Nha ở Quảng Bình xưa kia tên là gì, thần động được dân thờ là ai, nguồn gốc từ đâu?

Các bộ chính sử này, trước sau đều chép đó là địa danh của một làng xã hành chính: Trang Phong Nha (tương đương vùng xã Sơn Trạch cũ), chứ không phải tên hang động. Nguyên tác chữ Hán trong sách Đồng Khánh dư địa chí chép địa danh Phong Nha bằng hai chữ có tự dạng 峰 衙, trong đó chữ 峰 (phong) có nghĩa là: “ngọn núi, đỉnh núi”, chữ 衙 (nha) có nghĩa là: “sự vật bày thành hàng lối”, theo đó, địa danh “Phong Nha” có nghĩa là: “những đỉnh núi xếp hàng liền nhau trùng điệp”. 

Phục dựng rước nước tiên trong lễ hội chùa Nghe (Tiên sư tự) trên sông Son-Phong Nha (Quảng Bình).

Thời kỳ đầu khi tỉnh Quảng Bình được tái lập, trong quá trình khôi phục, phát triển du lịch động Phong Nha, một số tài liệu quảng bá cho hang động này lưu truyền trên môi trường điện tử, cũng như một số lời thuyết minh cho rằng “Phong Nha” có nghĩa là “răng của gió”, với hàm ý giải thích những thạch nhũ trong hang động là do gió vi vút thổi qua mà thành. 

Cách chỉ dựa vào phiên âm chữ Hán mà giải nghĩa này theo chúng tôi cần phải được chứng minh thấu đáo, bởi theo ngữ nghĩa trên, thì nguyên gốc chữ Hán tương ứng phải là 風 牙, nhưng những Hán tự này không thấy xuất hiện trong Đồng Khánh dư địa chí cũng như các bộ quốc sử nhà Nguyễn khác khi chép về địa danh Phong Nha.

Về nhân dáng vật chất của ngài, các sách cổ (Đại Nam nhất thống chí, Đồng Khánh dư địa chí) đều chép đó là những tượng đá, tảng đá giống hình người, tượng đá giống Phật Quan Âm, tượng đá hình Tiên Tử, bàn cờ đá…, tựu trung là đá, và hầu hết đã bị gãy vỡ, mai một.

Mặc dù vậy, trên thực tế, thần vẫn được “dân trong xã lập đàn phụng thờ” từ trước đó rất lâu rồi, bởi niềm tin vào sức mạnh thần linh của ngài. 

Trước thần lực có sẵn và đã ngấm sâu trong dân gian ấy, đến lượt mình, nhà Nguyễn hai lần tặng và gia tặng tôn hiệu cho ngài: “Tiền triều sắc tặng Hiển linh chi thần (…), năm Minh Mạng thứ năm (1824) gia tặng Diệu Ứng chi thần”, để tỏ rõ quyền uy tối thượng của nhà vua, để nối dài sự quản trị làng quê của triều đình qua hệ thống thần linh, và chắc chắn cũng có lời gửi gắm cho ngài phải “bảo ngã lê dân” (bảo vệ, che chở cho dân của ta), như trong mẫu cố định các sắc phong thần khác còn lại mà chúng ta được tiếp cận.        

Lễ tế cầu mưa trước cửa hang được Cadière ghi lại là thu hút đông người và rất náo nhiệt: “Hội đủ cư dân trong vùng đến bằng đường sông vừa chèo vừa xướng “Hô mưa! Hô mưa!””.

Sự khiêu khích thần linh khi cầu mưa không được thần đáp ứng là hành vi phổ biến của người Việt ở nhiều miền quê và thường là người ta đem phơi nắng sắc phong của ngài, do vậy, tục dìm nước con chó của cư dân trang Phong Nha là khá khác biệt.

Tuy nhiên, những tưởng tượng, ước mơ của người xưa còn đọng lại đến nay, hầu hết đã thành văn hóa, thành mỹ tục, thành giá trị truyền thống, bồi đắp nên tâm hồn Việt giàu chất nhân văn, thì cần phải quan tâm gìn giữ, bảo tồn và phát triển để phục vụ dân sinh.