Cá đá sông Ba-loài cá đặc sản ở Gia Lai, ai cũng thương, ai cũng nhớ, ai cũng lo nó tuyệt chủng

Cá đá sông Ba-loài cá nức tiếng thơm ngon từng mang đến cho gia đình bà cũng như hàng chục hộ dân xóm chài An Xuyên (tổ 4, phường Tây Sơn) cuộc sống sung túc giờ đang dần trở thành hoài niệm.

 Sung túc nhờ cá đá sông Ba

Tuổi tác không thể ngăn bà nhớ về một thời “vàng son” của Nhà hàng Chín Hoàng với món đặc sản cá đá sông Ba. 

Bà Chín cho hay, việc bà phất lên như bây giờ rất đỗi tình cờ, tất cả cũng nhờ loài cá đá đặc sản trứ danh này.

Rời quê An Nhơn (tỉnh Bình Định), bà theo cha mẹ lên An Khê lập nghiệp từ lúc 11 tuổi. Sau khi lấy chồng rồi sinh con, bà làm đủ thứ nghề để kiếm sống, từ nấu rượu, nuôi heo cho đến bán nước mía lề đường. Thời điểm mở quán phở cách đây đã chừng 30 năm có lẻ. 

Từ lúc gắn bó với nghề “làm dâu trăm họ”, cuộc sống gia đình bà dần thay đổi, có ngày quán phở Chín Hoàng tiêu thụ đến 50 kg thịt bò, tiếng thơm bay khắp gần xa. 

Thế nhưng, cơ hội đổi đời lại nhờ vào dịp may rất đỗi hài hước. 

Bà Chín nhớ lại: Lúc mở quán bà có nhờ thợ làm biển hiệu “Phở Chín Hoàng”, nhưng không hiểu vì sao người này tiện tay viết thành “Cơm, phở Chín Hoàng”. 

Lúc đó do công việc bận rộn nên bà không để ý, khách hàng cũng không thấy vì chữ “cơm” đã bị nhánh phượng trước quán che khuất. Đến khi cây phượng không còn, nhiều đoàn khách ghé quán liền gọi cơm. 

Thấy vậy, bà quyết định mở rộng kinh doanh. Lúc đi chợ tìm mua nguyên liệu để lên danh sách các món ăn, thấy loại cá nhỏ xinh, rằn sọc giống cá bống, bà nghĩ ngay đến món cá kho tộ (sau này mới có thêm món cá đá chiên giòn hay nướng). 

“Chỉ là món ăn đơn giản, cách kho cũng không mấy đặc biệt nhưng chỉ cần trót “vạ miệng” một lần thì chắc chắn khách sẽ đến lần thứ 2. Lúc đó, ở An Khê chỉ có duy nhất quán cơm của tôi phục vụ các món cá đá, khách đến đông nghịt, tấp nập từ Nam đến Bắc, đủ các thành phần”-bà Chín tự hào khoe.

Trải qua thời “vàng son”, quán ăn nhỏ dần trở thành nhà hàng. Nhờ cá đá mà gia đình bà Chín có cuộc sống sung túc, 6 người con ăn học thành tài. 

Nhìn vào cơ ngơi hiện có của bà, người dân trong vùng ai cũng tỏ tường đầu đuôi câu chuyện làm giàu. Bà chủ quán cơm “vang bóng một thời” cho hay, dù đang an hưởng tuổi già nhưng bà vẫn không thể nào quên những lời khen nức mũi của khách mỗi lần ghé quán. 

Lúc trước, cao điểm bà thu mua đến 50 kg cá đá tươi trữ trong tủ lạnh, nhưng chưa quá 2 ngày là nhẵn sạch. Những lúc cháy hàng, bà tìm mua của những người đánh cá với giá cao gấp đôi, gấp ba ngày thường để phục vụ khách sành ăn.

Nguy cơ xóa sổ cá đá sông Ba

Bên bờ sông Ba phẳng lặng, không hề thấy bóng một ngư dân nào thả lưới. Xóm chài từng nhộn nhịp một thời nay vắng lặng đìu hiu. 

Từ trên đường men theo mấy bậc tam cấp dẫn xuống bờ sông, thỉnh thoảng bắt gặp những chiếc sõng (xuồng nhỏ) nằm chỏng chơ, mục nát, phủ đầy cành cây và lá khô. 

Lững thững đi dọc bờ sông một lúc, định rời đi tìm người hỏi thăm thì tình cờ chúng tôi gặp vợ chồng già vừa từ bến về sau một ngày đánh bắt.

Chiếc xe máy kéo theo chiếc sõng phía sau của ông Trần Bằng vừa dừng trước nhà cũng là lúc người mua tìm đến. Thành quả sau 1 ngày đánh bắt của ông chỉ hơn 2 kg cá đủ loại. Nào là rô phi, chạch, lúi, mè… số còn lại gần 1 kg là cá đá được lựa ra từ mớ hỗn độn, giao cho thương lái. 

Quá tuổi lục tuần, ông Bằng đã có gần 40 năm làm nghề thả lưới trên dòng sông này; đặc biệt, ông “chuyên trị” cá đá. Theo ông Bằng, cách đây 10 năm, chỉ cần 2 tay lưới là ông đã có thể kiếm được hơn chục ký cá đá chỉ trong một buổi ngay khúc sông trước nhà. 

Cá mắc trắng lưới, nhiều đến nỗi gỡ không xuể. Còn giờ, từ sáng sớm đến tối mịt, đánh bắt sang tận địa bàn huyện Kông Chro, cách nhà gần 30 km mà chỉ có từng ấy. 

Ngồi nghe cuộc trò chuyện của chúng tôi, ngư dân trẻ Trần Thanh Lực tiếp lời cha mình: Ngày mà loài cá đá biến mất trong tự nhiên đang đến rất gần. 

Hiện nay, mỗi lần đánh bắt, anh bơi sõng sang tận địa bàn các huyện Kbang, Kông Chro thả hơn 10 tay lưới, nhưng thu về chẳng được bao nhiêu, hôm nào trúng lắm mới được 2-3 kg cá. 

Dù đã quá quen với từng khúc sông, ghềnh nước, thuộc nằm lòng nơi thường có nhiều cá mà cha đã chỉ dẫn, nhưng mỗi mẻ lưới kéo lên vẫn nhẹ bẫng. 

“Còn trẻ nên mới còn sức thả nhiều tay lưới để kiếm thêm thu nhập, chứ tới đây chắc tôi cũng phải tính đến chuyện lên bờ, chuyển sang nghề khác”-anh Lực trầm ngâm nói.

Giờ cha, mẹ đã mất, anh trai nối nghiệp cha, chị Kiều theo nghiệp mẹ đứng ra thu mua chỉ riêng loại cá đá đặc sản này. 

Ngoài việc chế biến các món ăn phục vụ quán nhậu do mình làm chủ, chị cũng chịu khó lùng sục khắp các nguồn để thu gom cá đá bán cho các nhà hàng ở TP. Pleiku nhưng lúc có, lúc không. 

“Ngày trước cần bao nhiêu cũng có, giờ gom tất cả các đầu mối thì ngày nhiều nhất cũng chỉ được vài ký cá đá, không đủ cho nhu cầu của quán nên nguồn hàng xuất đi nơi khác dần đứt đoạn. Tôi tìm đến từng người đánh bắt trước đây là bạn hàng của mẹ để thu mua với giá 200.000-250.000 đồng/kg, có lúc lên 300.000 đồng/kg nhưng cũng không có cá giao cho khách”-chị Kiều chia sẻ.