Làng dệt chiếu cói Hưng Hòa một thời nổi như cồn ở Nghệ An giờ lụi tàn dần, vì sao vậy?

Làng nghề dệt chiếu truyền thống

Vào những năm 1990, khi chiếu cói được người dân ưa chuộng, cũng là lúc làng nghề chiếu cói Hưng Hòa hưng thịnh nhất. 

"Hàng ngày xe cộ từ các nơi khác vào các cơ sở sản xuất chiếu cói tại xã lấy hàng, lúc đó cảnh tượng mua bán nhộn nhịp lắm. Thậm chí ngay từ sáng sớm, nhiều người phụ nữ trong xã chở chiếu cói được sản xuất tại làng đi bán trên thành phố Vinh. Lúc đó chiếu làm đến đâu bán sạch đến đó, người dân trong xã có thu nhập rất cao từ nghề đan chiếu cói", ông Đinh Văn Dũng – Phó Chủ tịch Hội Nông dân xã Hưng Hòa, thành phố Vinh cho hay.

Trao đổi với phóng viên Dân Việt, ông Dương Xuân Thám – Phó Chủ tịch xã Hưng Hòa cho biết: "Ngày trước, toàn xã có 8/9 xóm làm nghề chiếu cói với gần 1.000 lao động, chủ yếu từ 50 tuổi trở lên, tổng doanh thu hàng năm khoảng 6 tỷ đồng. Trong đó có 2 xóm Phong Hảo và Phong Thuận đã được tỉnh công nhận là làng nghề từ năm 2005.

Vào thời hưng thịnh, toàn xã Hưng Hòa có đến hơn 200 hộ làm nghề với 200 ha đất chuyên trồng cói nguyên liệu. Từ năm 2004 đến nay, sau khi có dự án phát triển thủy sản, diện tích cói co dần lại còn 65ha (nhưng thực tế chỉ có 55 ha cho thu nhập, còn 10ha đất đai cằn cỗi, cói không phát triển), với 50 hộ bám nghề.

Ông Đinh Văn Dũng – Phó chủ tịch Hội Nông dân xã Hưng Hòa xót xa cho biết: "Trước đây, mới đến đầu xóm đã thấy cói phơi đầy đường, đồng cói lúc nào cũng xanh ngút ngàn, nay cói hiếm, chúng tôi phải mua nguyên liệu tận bên xã Xuân Giang, huyện Nghi Xuân (Hà Tĩnh)".

"Trong xã giờ những người bám nghề đan chiếu cói chỉ đếm trên đầu ngón tay, chiếu cói làm ra hiện không được ưa chuộng, giá thành cao, trong khi giá bán chiếu quá thấp. Hiện nay, chỉ có một số người già trong xã vẫn bám với cái nghề truyền thống của cha ông.", ông Dũng cho biết thêm.

Để cho ra được một chiếc chiếu hoàn chỉnh, các nghệ nhân phải mất 2 ngày cho ra loại 1,6m, bán giá 250.000 đồng/chiếc, trừ chi phí hết 150.000 đồng tiền cói (khoảng 8kg cói-PV), 24.000 đồng tiền đay (3 lạng đay-PV); tính ra tiền công lao động của một người/ngày chỉ được 25.000 đồng.

Trong khi đó, nếu làm chiếu thường, tiền công thấp hơn, khoảng 10.000 đến 20.000 đồng người/ngày. Chiếu được đánh giá chất lượng thành 3 loại: chiếu xô (hay còn gọi là chiếu hàng), chiếu đậu thường và chiếu đậu đặt. 

Giá cả phụ thuộc vào kích cỡ và chất lượng chiếu, một chiếc chiếu xô rộng 1,6m có giá 100.000-200.000 đồng, chiếu đậu thường 150.000- 250.000 đồng... trừ tiền đay, phẩm màu người làm nghề chiếu cũng không có thu nhập là bao.

Chiếu cói Hưng Hòa được tạo nên từ những công đoạn khá công phu. Cói thu hoạch xong được chẻ ngay sau đó mới phơi khô, loại bỏ phụ phẩm; rồi đến khâu chọn cói, cói phải được phân loại cho thật đều, theo từng sợi to nhỏ, ngắn dài khác nhau thì khi dệt chiếu mới bền, đẹp.

Hai người phụ trách một go dệt, răng go được làm bằng gốc tre đực, già có căng sẵn nhưng sợi đay. Một người cầm cây văng chao những sợi cói qua go, người kia đập răng go cho những sợi cói ép khít vào nhau thật đều và chặt; tiếp đến công đoạn ghim viền, xén những sợi cói thừa...

Để có được một chiếc chiếu cói, đẹp và bền, cói sau khi được đưa về sơ chế, phải được nhuộm, khi nhuộm xong phải phơi cho đủ nắng, không quá gắt vì dễ giòn, gãy, cũng không quá dịu vì dễ ẩm mốc; sợi cói còn dài, không chắp nối sẽ cho ra những chiếc chiếu mịn đẹp, giá bán cao hơn.

Tuỳ theo hình dáng hoa văn mà người dệt mắc cửi đơn hoặc kép cho phù hợp. Bàn tay người thợ phải khéo léo điều khiển sợi đay lúc nâng lên, lúc chìm xuống, cải hai cải ba... để cho ra các hình hoa văn thật ăn khớp nhau.

Còn đâu nữa làng nghề chiếu cói Hưng Hòa

Mặc dù làng nghề đang trên đà mai một, nhưng hiện nay tại xã Hưng Hòa vẫn còn một số hộ gia đình gắn bó với nghề truyền thống này. 

Nhờ có uy tín từ sản phẩm chất lượng tốt, mẫu mã đẹp, nhiều khách hàng đã tìm đến tận hộ gia đình để đặt hàng theo ý mình. Chẳng hạn như chiếu có chữ song hỷ, hoa ở bốn góc cho những cặp vợ chồng mới cưới; hay chiếu có chữ thọ màu sắc trang nhã, để trải tại các đình thờ, chùa chiền, dùng trong việc cúng lễ...

Trao đổi với phóng viên Dân Việt, ông Dương Xuân Thám – Phó Chủ tịch xã Hưng Hòa cho hay: "Dù hiện nay, làng nghề đan chiếu cói gặp nhiều khó khăn, nhưng, những người làm nghề vẫn chưa mạnh dạn chuyển đổi tư duy sản xuất, tâm lý ngại đầu tư vì nhiều yếu tố như: thiếu vốn, thu nhập nhấp, vùng trồng cói nguyên liệu đang ngày bị thu hẹp do đất sản xuất đã nằm trong quy hoạch của thành phố (khoảng 300ha) để xây dựng các khu đô thị...

Trên địa bàn hiện chưa có doanh nghiệp nào đứng ra thu mua bao tiêu sản phẩm cho bà con, sản phẩm làm ra không có công nghệ chống ẩm mốc, không có kho xưởng chứa đựng sản phẩm và khâu bảo quản sau thu hoạch yếu.

Thực tại hiện nay, những cánh đồng cói đang dần bị thu hẹp, cộng với sự chiếm lĩnh thị trường của chiếu trúc, chiếu nhựa... khiến nhiều nhà treo khung dệt. Nghề chiếu cói ở Hưng Hòa đang dần mai một. Hiện nay tại xã Hưng Hòa, có đến 5 dự án phát triển đô thị của thành phố: Dự án công ty hợp tác kinh tế Việt - Lào, Công ty Hà Thành, Công ty Vinalin, Khu chung cư dành cho người có thu nhập thấp…

Tổng diện tích của các dự án này lên đến gần 300 ha. Trong đó, hơn 60% hộ dân bị mất diện tích làm cói. Nếu như trước kia, toàn xã chỉ có 65 ha trồng cói thì hiện nay, hợp tác xã sẽ phải chuyển một phần diện tích sang số đất trồng lúa năng suất thấp. Các công ty lấy đất để đầu tư, nghiễm nhiên nhiều gia đình được hưởng tiền đền bù.

Cũng theo ông Thám, việc các dự án đô thị được quy hoạch tại địa phương, không chỉ mất diện tích trồng cói, mà cơ cấu kinh tế của hợp tác xã cũng bị ảnh hưởng. Trước đây, mô hình này khá bền vững với 3 vùng chuyên canh: trồng lúa năng suất cao, cói và nuôi tôm công nghiệp. Nay tất cả điều nhường đất cho các dự án, nhìn cảnh số nhiều người không khỏi xót xa.

Làng nghề truyền thống chiếu cói mà bà con xã Hưng Hòa đã gắn bó bao đời nay sẽ dần bị mai một và có khả năng biến mất. Sắp tới nhiều ngôi nhà được mọc lên, nhiều dự án được xây dựng, người dân xã Hưng Hòa không khỏi ngậm ngùi xót xa một nghề truyền thống của cha ông bị mai một.