Vị chúa Trịnh nào lấy “Dân là gốc”, xây dựng một Đại Việt cường thịnh?

Trịnh Cương là con trưởng của Tấn Quan vương Trịnh Bính, chắt của Định Nam vương Trịnh Căn. Ông nội Trịnh Cương là Trịnh Vĩnh và cha là Trịnh Bính đều mất trước cụ nội Trịnh Căn nên theo quy định trực hệ, ông được chọn làm người kế vị. Năm 1704, hai người chú là Trịnh Luân và Trịnh Phất định làm loạn để tranh ngôi kế vị nhưng bị Trịnh Căn dẹp ngay.

Thời kỳ ở ngôi chúa, Trịnh Cương rất chăm chỉ lo toan việc trị nước. Ông trọng dụng ba đại thần trẻ tuổi, có tài là Lê Anh Tuấn, Nguyễn Công Cơ và Nguyễn Công Hãng. Ông đã bàn định và cùng các đại thần ban hành hàng loạt cải cách thuế khóa, áp dụng thuế Tô, Dung nhằm hạn chế những bất công về thuế khóa từ đời trước. Những chính sách về kinh tế - tài chính của Trịnh Cương có ý nghĩa đặc biệt quan trọng. Sau nhiều năm phát triển một cách tự do, đặc biệt là từ khi thực hiện phép "bình lệ" định mức thuế để thu trong nhiều năm, tình hình ruộng đất và phân hóa giàu nghèo trong xã hội đã thay đổi rõ rệt.

Trong một lần thượng triều, Trịnh Cương đã có lời nhận xét với vua Lê và các quan đại thần rằng: Ruộng tư của người nghèo phần nhiều lọt vào tay những nhà hào phú hoặc những kẻ hào phú... nhân dịp xã dân vì nghèo đói mà phải xiêu dạt nên đã mua ruộng đất của họ chiếm làm của riêng, thuận tiện lập làm trang trại, chứa chấp những kẻ trốn tránh... Trong lúc ruộng đất còn lại rất ít, lại bị kẻ quyền cai thư dịch đảo lộn ngôi thứ... cầm cố lấy tiền mà kẻ thừa hành thì theo ý riêng, làm càn bậy. Kết quả là người dân thiếu nợ và trốn nợ ngày một thêm nhiều, hạng cùng dân ngày một quẫn bách.

Để giải quyết tình hình khó khăn đó, Trịnh Cương đã ban hành một số chính sách quan trọng về ruộng đất như: Năm 1711, ông hạ lệnh cấm các nhà quyền quý, thế gia, quan viên các nha môn và các nhà hào phú khoanh đất tập trung làm trang trại. Ai đã từng thiết lập trang trại rồi thì cho phép tự mình triệt bỏ đi, hạn trong 3 tháng phải xong. Nếu chậm trễ hoặc vi phạm sẽ bị trừng trị theo pháp luật.

Cũng trong năm 1711, ông đặt lại phép chia ruộng công, gồm 10 điều. Theo đó, những quan lại đã được cấp ruộng lộc hay có nhiều ruộng tư, những dân thường đã có ruộng đất đủ cây cối rồi... đều không được cấp ruộng khẩu phần. Thể lệ cấp ruộng theo đúng thể lệ thời Hồng Đức (thế kỷ XV). Xã nào trước chưa có lệ quân cấp, cho được giữ nguyên tục cũ. Xã nào có ruộng đất miễn thuế từ trước, nay cũng đem phân cấp cho dân nghèo, "khiến ai nấy đều có chỗ ở", ruộng công đã cầm đợ, cho phép chuộc lại và lấy cấp cho dân.

Để đảm bảo việc thực hiện nghiêm túc điều lệnh của phủ chúa, ngay từ năm 1715, Trịnh Cương đã sai các quan đi các nơi khám xét và đo đạc lại ruộng đất công tư. Tiếp đó, vào các năm 1719 và 1720, ông quyết định bắt các xã làm lại sổ ruộng đất.

Năm 1722 và 1723, ông tiến hành cải tổ chính sách thuế. Trịnh Cương bãi cách đánh thuế cũ theo phép "bình lệ" và cho thực hiện chính sách "Tô, Dung, Điệu". Điểm quan trọng của chính sách thuế này là: Trước đây ruộng đất tư không phải nộp thuế. Điều đó vừa vô lý vừa tạo điều kiện cho địa chủ, cường hào mở rộng ruộng đất tư, đẩy nông dân vào tình trạng nghèo đói, phiêu tán. Nay, theo chính sách mới, ruộng tư cũng phải nộp thuế. Có thế thì kẻ giàu và người nghèo mới đỡ đần được cho nhau. Có thể xem đây là một chuyển biến quan trọng có ý nghĩa trong lịch sử tài chính của nước ta.

Khi thu thuế Điệu, Trịnh Cương cho phép làm 2 kỳ - Hạ và Đông để tránh sự phiền nhiễu. Số tiền này được dùng vào việc thuê người sửa, đắp đê điều, nạo vét mương máng thay việc huy động lao dịch. Đây cũng là một sự đổi mới.

Lời bàn:

Với tư cách là người trực tiếp điều hành và quản lý đất nước, Trịnh Cương là người có ý chí, bản lĩnh, năng động và thực sự lo toan đến sự hưng vong của đất nước. Được sự hỗ trợ đắc lực của đội ngũ trí thức quan lại đầy tâm huyết như Nguyễn Công Hãng, Lê Anh Tuấn... Trịnh Cương đã tiến hành công cuộc cải cách hành chính khá toàn diện và trên nhiều lĩnh vực: Chính trị, tài chính, giáo dục, quốc phòng, ngoại giao... Dưới triều đại trị vì của ông, đất nước Đại Việt ngày ấy có quân cường, nước thịnh, dân chúng sung túc, ngoại bang nể trọng và xứng là một thời thịnh trị.

Chính Trịnh Cương đã là người ghi nét son trong lịch sử bang giao giữa Đại Việt với quốc gia ở phương Bắc, buộc kẻ thù phải trả lại đất mà không phải mất một quân sĩ nào. Vâng, đây chính là hệ quả của nền võ học hòa thiện mà ông đã dày công sáng tạo và quyết đoán thực hiện. Chính điều này đã góp phần to lớn vào việc tạo dựng nên sức mạnh quân sự của nước Đại Việt thời ấy có đủ sức răn đe đối với bất cứ kẻ thù nào và bảo vệ vững chắc cương thổ của tổ tiên. Thế mới hay rằng, ở bất cứ thời đại nào, nếu người trị vì biết rõ "dân là gốc" thì sẽ thịnh trị. Và bài học ấy cho đến nay vẫn còn nguyên giá trị để hậu thế suy ngẫm.