Chợ chiều nhiều khế, ế chanh

Theo nhiều tài liệu thực vật học thì khế là một loài cây thuộc họ Oxalidaceae, có nguồn gốc từ Sri Lanka. Cây khế có lá kép dài đến vài tấc tây. Bông khế màu tím, xuất hiện hoặc tại nách lá, hoặc tại đầu cành. Cây khế có nhiều cành, cao lớn quá đầu người.

Dựa vào nồng độ chua của nó mà người bình dân miền quê chia thành hai loại: khế chua và khế ngọt. Khế chua thường có múi nhỏ, còn khế ngọt thường có múi to và mọng hơn. Trái khế có 5 múi, khi còn non có màu xanh, khi chín ngả sang màu vàng tươi.
Người miền quê, bè bạn gặp nhau thế nào cũng có vài xị rượu đế nghĩa tình. Khi túng ngặt hay chờ kiếm chuột, kiếm rắn về nhâm nhi, thôi thì sẵn ngoài vườn trái chuối chát, trái khế chua bẻ về chấm muối cũng ngon lành … để đưa cay.

Khế còn được dùng nấu canh chua cá dứa. Cá dứa còn gọi là cá tra bần trong tự nhiên, chúng sống ở tầng nước khá sâu, trên sông Mekong. Cá dứa cũng như các loại cá khác trong họ Cá tra thích nghi ở vùng nước mặn và lợ. Thịt cá dứa rất ngon, đặc biệt là khi dùng nấu canh chua.

Cũng không biết tự lúc nào, dân gian thường dùng khế nấu chua loại cá này. Rau bổi thường dùng là bắp cải, rau muống, đậu bắp, nấm rơm, … Nồi canh chua khế cho vị thanh tao, chấm với muối đâm nhuyễn cùng vài trái ớt hiểm thì bữa cơm thêm đậm đà hương vị miền quê lại no lòng người lao động.

Khế cũng được dùng dầm với cá kho hay đem kho cá. Cá rô, cá trê làm sạch, hái vài trái khế ngoài vườn về xắt lát rồi xếp vô nồi. Cá để trong tô, ướp nước mắm ngon, đường cát, bột nêm, hành tím xắt nhuyễn, … Chờ cá thấm thì trúc vô nồi đã chuẩn bị sẵn, để kho. Chế thêm ít nước, để nhỏ lửa chờ cá chín, thấm đều mới ngon.

Đĩa cá kho khế thường chấm với rau cần nước, năng tươi hay đọt lang luộc, … Bữa cơm bình dân chỉ có thế nhưng vẫn đủ chất bổ dưỡng cho người hưởng thức.

Trong dân gian, người ta còn trồng khế tạo dáng thành những cây cảnh hoặc gốc bonsai đẹp mắt.

Trái khế cũng được dùng để cầm máu mỗi khi bị đứt tay chân. Nước sắc từ cành lá cho trẻ con tắm trị được lở ngứa. Hột khế giã nát sắc uống có tính lợi sữa, điều kinh, giải độc mà các bà thường hay dạy con gái ở độ tuổi cài trâm vắt lược, ...

Về chốn miền quê dân dã, lòng người xa xứ bỗng chợt bâng khuâng khi nghe lời ru con từ mái nhà ai đó vang ngân:

"Chợ chiều nhiều khế, ế chanh/ Nhiều con gái tốt nên anh chàng ràng! …"