Chuyện của... nghệ!

Nghệ là cây thân thảo lâu năm thuộc họ gừng, có củ nằm dưới mặt đất. Theo nhiều tài liệu sinh vật học thì nghệ có nguồn gốc ở vùng nhiệt đới Tamil Nadu, phía đông nam Ấn Độ.

Nghệ được bà con trồng ngoài vườn nhà từ chính củ của nó. Nghệ dễ trồng, đến mùa mưa cứ lựa đất trống, xốp giâm củ xuống, thời gian sau, nghệ mọc xanh um. Có điều đến mùa nắng, trước hoặc qua tết, không xài hết người ta cũng phải đào nghệ lên. Năm sau trồng lại. Nghệ để lưu niên sẽ nhạt dần sắc vàng và chuyển thành ngãi.


Nghệ có thể cao đến cả thước tây. Cây tạo nhánh cao, có màu vàng cam, hình trụ, các lá mọc xen kẽ và xếp thành hai hàng. Từ các bẹ lá, thân giả được hình thành. Ở phần cuối trên thân giả có một cụm hoa với thân dài từ một đến hai tấc với nhiều bông hoa.

Các lá bắc màu xanh nhạt, hình trứng với chiều dài vài phân tay hay hình thuôn với chóp lá dạng tù. Ở phía chóp của cụm hoa mà lá bắc hiện diện ở đó thì không có hoa. Những lá này có màu trắng hay xanh và đôi khi nhuốm màu đỏ - tím và phần chóp có dạng thon nhìn rất đẹp mắt.

Củ nghệ có hình dáng như củ gừng nhưng nhỏ hơn, từng chùm thì lại nhiều hơn. Nếu như gừng cho vị cay thì nghệ có mùi hăng và màu tươi. Dân gian gọi là màu vàng nghệ.


Nghệ làm rau ăn sống

Lá nghệ non được hái về làm rau sống ăn kèm với cá lóc nướng hay tép, thịt, ốc luộc, chuột khìa, …

Nghệ kho cá

Trong số các món dân dã ở miền quê Sóc Trăng – Bạc Liêu có món cá chốt kho nghệ. Cùng với hệ thống sông ngòi chằng chịt, đồng bằng sông Cửu Long nói chung, vùng đất này nói riêng là môi trường lý tưởng cho cá chốt sinh sống.

Khi mưa xuống, cá chốt từ sông lên đồng đẻ trứng. Đến tháng 7, tháng 8 âm lịch, nước ngập đồng bưng, cá chốt con nổi đầu, quơ râu hớp bọt như nước cơm sôi. Sau rằm tháng 10 âm lịch, gió chướng thổi mạnh và nước cũng bắt đầu rút. Trên những bờ bãi ven sông, ven ruộng, hay dọc những bờ kinh lau sậy trổ cờ phơ phất, ấy là lúc cá chốt trên đồng rút xuống sông rạch.


Ngày trước người ta dùng chài để chài cá. Cá bắt được đong bằng giạ, bằng táo đựng lúa chứ không cân kí. Ngày nay, cá chốt đã ít, người ta thường bắt cá bằng cách đặt lộp, cắm câu, giăng lưới.

Khác với cá trê, cá chốt có ba ngạnh bén, người chẳng may bị cá đâm sẽ rất đau nhất. Làm cá chốt trước hết cần rắc tro bếp vào rổ cá. Vùng vẫy một lúc cá khô nhớt và chết. Bắt cá ra là phải chặt bỏ ngay các ngạnh cá. Sau đó cạo, rửa, mổ bụng và làm sạch.

Đào củ nghệ ngoài vườn đem vô rửa, cạo sạch vỏ rồi đâm nhuyễn, vắt lấy nước ướp cá cùng với nước mắm, bột ngọt cho cá thấm đều. Chờ thêm một thời gian, rồi bắc cá lên kho, để lửa nhỏ. Cá chốt kho nghệ đến khi sền sệt nước sẽ thấm đều màu vàng ươm.

Để món ăn thêm phần ngon mắt, khi múc cá ra dĩa, người ta rắc vào thêm ít lá nghệ non xắt nhuyễn, ít lá ớt chín. Ăn cơm nóng với món cá chốt kho nghệ, kèm các loại rau sống như bông súng, rau mác, lá hẹ nước hay rau càng cua bóp giấm, hoặc dưa môn, dưa điên điển chua, ...

Sự kết hợp hài hoà giữa cá chốt với mùi đặc biệt của nghệ, vị của rau sống hay dưa chua cho ra một món ăn ngon, độc đáo mà món ăn còn là một liều thuốc bổ rất tốt cho hệ tiêu hoá.

Nghệ trong món bánh

Trong số các món bánh đặc trưng của miệt đất Chín Rồng, thì bánh xào, bánh khọt luôn được nhắc đến. Để thực hiện hai loại bánh này, chắc chắn không thể thiếu được màu vàng tươi của củ nghệ vườn, lá nghệ lại là thứ rau sống để ăn loại bánh này.



Khi pha bột người ta thường đào củ nghệ tươi vô gọt sạch rồi đâm nhuyễn để vắt lấy nước pha chung với bột.

Nghệ om lươn

Khi om lươn với lá nhàu, rau ngổ hoặc nấu cháo lươn, người miền Tây cũng hay đâm củ nghệ vắt lấy nước rưới vào thịt lươn. Phần cho nó có màu vàng đẹp mắt, hơn nữa không biết có phải do “duyên” kết hợp giữa hai loại thực phẩm thịt lươn và nghệ hay không mà lúc nào quyện hai thứ này lại cũng làm cho món ăn ngon hơn, đậm đà hơn.


Những ngày nông nhàn, nghệ đã đào sẵn được gọt sạch vỏ bào mỏng rồi phơi khô. Sau đó, người ta có thể xay thành bột. Bột nghệ pha chung với mật ong uống trị được bệnh bao tử. Hơn thế, ăn nghệ, uống bột nghệ thường làm cho da dẻ hồng hào, trắng mịn màng, được dân gian quen dùng.