Đọc sách: Lịch sử Kazakhstan bằng tiểu thuyết

Bộ tiểu thuyết này gồm ba tập. Tập 1 "Thanh gươm yêu thuật" (Nguyễn Văn Chiến dịch) mô tả thời gian hình thành của hãn quốc Kazakh thế kỷ 15-16. Đó là thời các vị hãn Abulkhair, Dzhanybek và Kerey bắt đầu tranh giành ngai vàng, khi ý tưởng về sự đoàn kết chặt chẽ hơn giữa các bộ lạc, bộ tộc du mục sống trong lãnh thổ nay là Kazakhstan phát triển giữa những con người Kazakh tương lai. Tập này ra năm 1971.

Tập 2 "Tuyệt vọng" (Lê Đức Mẫn dịch) là cuộc đấu tranh hào hùng của người Kazakh chống lại các đạo quân xâm lược từ các nước khác trong thế kỷ 17-18. Tác giả cũng kể lại những thăng trầm trong quá trình người Kazakh chuyển biến thành công dân của Đế quốc Nga. Tập này ra năm 1973.

Tập 3 "Hãn Kenen" (Trần Bích Thư và Nguyễn Ngọc Hùng dịch) là câu chuyện về Kenesary Kasymuly, vị hãn cuối cùng của người Kazakh, nhà cai trị cuối cùng của hãn quốc Kazakh, cũng là người lãnh đạo phong trào giải phóng dân tộc chống lại việc chiếm các vùng đất Kazakh và các chính sách chia rẽ của Đế quốc Nga trong thế kỷ 18-19. Tập này là tập cuối nhưng ra đầu tiên năm 1969.

Đây là bộ sử thi bi tráng về lịch sử của người dân Kazakh và đất nước Kazakhstan. Trước khi có bộ ba tiểu thuyết này của Ilyas Yesenberlin, gần như không có công trình nghiên cứu khoa nào về quá khứ của dân tộc Kazakh, các sự kiện và nhân vật lịch sử của họ đều không được đánh giá đúng. Ilyas Yesenberlin đã dành trọn những khoảng thời gian rảnh rỗi của mình để tìm kiếm các thư tịch lưu trữ, thu thập, xử lý các tư liệu trên thực địa nhằm phục dựng chân thực dưới hình thức tiểu thuyết lịch sử của dân tộc mình cho các thế hệ về sau, nhất là các lớp trẻ, được biết rõ ràng. Bộ ba tiểu thuyết "Dân du mục" bao trùm khoảng thời gian lịch sử từ thế kỷ 15 đến giữa thế kỷ 19 với đầy các sự kiện bi thảm (cuộc xâm lăng của Dzungar, của quân Trung Hoa và các quân đội nước ngoài khác, những cuộc hận thù đẫm máu giữa các bộ tộc và bộ lạc vì tranh giành lãnh thổ cũng như hận thù đẫm máu giữa các hãn và sultan vì tranh giành quyền lực, cuộc đấu tranh của dân du mục chống lại tầng lớp áp bức). Nhà văn đã trình bày các sự kiện lịch sử theo trật tự niên đại. Nhờ thế, bộ tiểu thuyết đã nêu lên và khái quát hóa không chỉ những nguyên nhân cho sự trỗi dậy và lớn mạnh của hãn quốc Kazakh, mà còn cả những nguyên nhân chính trị, xã hội, kinh tế của việc Kazakh xích gần lại với Nga. Trong bức tranh lịch sử rộng lớn đầy các cảnh tượng bạo liệt, hung tàn, bi tráng, vẫn có những cảnh xúc động về tình cảm con người. Chẳng hạn cảnh người mẹ bắt đứa con trai thề trước mặt mình sẽ không giết hại những người anh họ của mình ở phía đối địch (từ tr. 364, tập 1).

Trên bia mộ của Ylias Yesenberlin có ghi lời của ông: "Tôi đã viết một câu truyện. Tôi đã cố gắng mở nó ra cho người dân của đất nước tôi, để họ sẽ đi dưới ngọn cờ công lý tới tương lai". Ông hiểu rằng Kazakh không có chỗ đứng vững chắc theo quan điểm lịch sử, bởi vì tất cả những gì được viết trong sách giáo khoa về lịch sử Kazakh ở nhà trường dưới thời Xô viết là theo mô hình quá trình chuyển đổi từ chế độ phong kiến sang chủ nghĩa xã hội, và cho đến lúc đó dường như không có gì. Nhưng nhu cầu về kiến thức như vậy là rất lớn. Nỗi đau và sự lo âu cho Tổ quốc là cảm xúc thúc đẩy nhà văn đi sâu tìm hiểu quá khứ lịch sử của dân tộc mình. Ông nhìn thấy ở người bố của mình một tấm gương yêu nước đích thực. Bộ tiểu thuyết "Dân du mục" của ông vì thế chính là bộ sử biên niên của dân tộc ông.

Bạn đọc Việt Nam bây giờ được đọc bộ sử thi lớn này của văn học Kazakhstan là nhờ công phu dịch thuật của các dịch giả và Nhà xuất bản Phụ nữ Việt Nam. Cơ quan xuất bản này với sự hỗ trợ của Đại sứ quán Cộng hoà Kazakhstan tại Việt Nam cùng sự tài trợ của Kusto Group và ông Daulet Turlykhanov, Công nhân viên danh dự nước Cộng hoà Kazakhstan, đã tổ chức dịch và in bộ ba tiểu thuyết của Ilyas Yesenberlin đẹp đẽ, sang trọng, có cả bản bìa cứng và bìa mềm. Các dịch giả không chỉ đưa đến những bản dịch hay một tác phẩm lớn với rất nhiều những từ ngữ khó, những tên đất tên người tên địa vị đẳng cấp khác lạ, những mô tả phong tục, tập quán của người dân du mục, mà còn chú giải tỉ mỉ, kỹ lưỡng các nhân danh, địa danh, tên gọi có liên quan trong tác phẩm. Đầu sách tập 1 có "Lời người dịch" giới thiệu chi tiết lịch sử Kazakhstan, lịch sử tác phẩm và cuộc đời tác giả, giúp người đọc có những kiến thức cần thiết để đọc vào tác phẩm. Và như thế nhà văn xuất sắc của dân tộc Kazakh lần đầu tiên xuất hiện ở Việt Nam một cách xứng đáng.

Ilyas Yesenberlin (1915 - 1983) sinh tại thành phố Atbasar, tỉnh Akmola, Kazakhstan. Thời thơ ấu, tuổi trẻ và cả thời trung niên của ông trôi qua trong những hoàn cảnh khắc nghiệt, gian khổ do những sự kiện chính trị - xã hội đầy bi tráng. Dưới thời Xô viết ông đã từng bị tù 5 năm vì dám đưa mẹ vợ, góa phụ của vị Bộ trưởng (bố vợ ông) bị xử bắn vì bị quy kết là "kẻ thù của nhân dân", từ trại giam về nhà. Ông sáng tác thơ từ năm 1945, sau đó viết kịch, dịch văn học, viết tiểu thuyết – trong khi trải qua rất nhiều nghề nghiệp như kỹ sư, giảng viên, biên tập viên xưởng phim, giám đốc nhà hát, giám đốc nhà xuất bản, thư ký Ban chấp hành Hội Nhà văn Kazakhstan. Kể từ năm 1975, ông dành toàn bộ tâm sức cho việc sáng tác và một số tác phẩm chỉ được xuất bản sau khi ông mất.

Tác phẩm của Ilyas Yesenberlin được biết đến rộng rãi không chỉ ở Kazakhstan mà trên toàn thế giới. Sách của ông đã được dịch ra hơn 30 thứ tiếng với tổng số sách phát hành là 8 triệu bản. Năm 2015 lễ kỷ niệm 100 năm ngày sinh Ilyas Yesenberlin đã được đưa vào danh sách các sự kiện được tổ chức trong khuôn khổ quốc tế với quy mô lớn.

Hẹn bạn lần tới với những cuốn sách mới khác.

Hà Nội, 26/4/2023