Kết cục bi thảm của Đệ nhất mưu sĩ dưới trướng Viên Thiệu

Hà Bắc nhiều danh sĩ

Trung trinh có Thư quân

Mắt trông hiểu trận pháp

Mặt ngẩng biết thiên văn

Đến chết lòng son sắt

Lâm nguy chí tựa vân

Tào công trọng vì nghĩa

Bia cao dựng trước phần

Đấy là bài thơ viếng của La Quán Trung, tác giả Tam Quốc diễn nghĩa, dành cho mưu sĩ hàng đầu dưới trướng Viên Thiện, người bị quân Tào giết hại sau trận chiến Quan Độ. “Thư quân” trong thơ viếng của tác gia họ La là chỉ Thư Thụ, đệ nhất danh sĩ Bắc Hà cuối thời Đông Hán.

Thư Thụ là đệ nhất mưu sĩ dưới trướng Viên Thiệu.

Dâng sách lược bình thiên hạ, Viên Thiệu chẳng thực hiện

Thư Thụ, tự Công Dữ, theo Viên Thiệu từ năm 192 sau khi họ Viên chiếm được Ký Châu. Bi kịch của Thư Thụ là bi kịch của một người tài năng xuất chúng nhưng chọn nhầm chủ. Bởi nếu chủ của Thư Thụ, tức Viên Thiệu, chịu nghe những mưu kế - sách siêu hạng của ông, thì họ Viên sớm đã chiếm được Thiên hạ, chứ không phải chịu kết cục bại vong thảm hại.

Sử chép rằng, sau khi theo Viên Thiệu, Thư Thụ được bổ nhiệm làm Yết giá. Nhân lúc Đổng Trác khống chế Hán Hiến Đế, dời đô từ Lạc Dương về Trường An, Thư Thụ đã hiến sách lược để Viên Thiệu chinh phục thiên hạn như sau:

“Nay tướng quân (Viên Thiệu) đem quân sang phía đông, tất bình định Thanh Châu; vòng sang Hắc Sơn, tất Trương Yên bị diệt; tiến lên hướng bắc, tất Công Tôn tiêu vong; Uy hiếp Nhung Địch, tất Hung Nô phục tùng. Tướng quân sẽ là anh hùng cứu thế, thiên hạ vì nể. Khi đó, tướng quân sẽ rước Hoàng đế từ Trường An về Lạc Dương, khôi phục tôn miếu xã tắc ở Lạc Ấp. Sau đó, kêu gọi thiên hạ đánh kẻ không chịu phục tùng. Với ưu thế chính trị như vậy, ai dám tranh hơn với tướng quân? Chẳng mấy chốc đại sự sẽ thành”.

Viên Thiệu là kẻ nhu nhược, nhiều lần không nghe theo diệu kế của Thư Thụ.

Viên Thiệu khen kế Thư Thụ hay, phong cho làm Phấn vũ tướng quân, lệnh cho ông giám hộ các bộ tướng. Tuy nhiên, sách lược của Thụ lại không được Thiệu thực hiện. Điều đáng nói, trước sự kiện “Đổng Trác ép Hán hiến Đế rời đô về Trường An”, mưu sĩ của Tào Tháo – Mao Giới cũng đưa sách lược “nắm thiên tử, nhân danh vua lệnh chư hầu, lập nghiệp lớn” tương tự. Khác với Thiệu, Tháo ghi nhận diệu kế này và coi đó là mục tiêu phải đạt thành, để tạo ra bước chuyển quan trọng trong sự nghiệp.

Hiến kế “cứu giá Vua”, Viên Thiệu không nghe, lỡ thời cơ hiếm có

Tới cuối năm 1995, loạn Lý Thôi – Quách Dĩ ở Trường An, khiến Hán Hiến Đế cùng các quan thần triều đình phải chạy khỏi Trường An, tìm về kinh đô cũ Lạc Dương, tình cảnh nguy cập đói khổ vô cùng, phát thư cứu giá tới khắp các châu huyện. Thự Thu lúc ấy đã lập tức hiến kế với Thiệu thế này:

Từ khi Đổng Trác gây mầm họa lớn, thiên tử lưu ly thất sở, tông miếu bị hủy hoại, các châu quận trong thiên hạ ngoài mặt thì khởi binh cần vương nhưng trên thực tế là mưu tính hại nhau, tranh đoạt địa bàn, tranh đoạt quyền thế, không ai thật sự muốn bảo toàn đất nước, vỗ về dân chúng. Ngài mấy đời đài phụ, vốn có tiếng trung nghĩa, lại thêm châu thành đã định, binh cường sĩ phục, nên xuống phía tây đón đại giá hoàng đế, đưa vào trú ở Nghiệp Đô, như thế có thể khống chế được thiên tử mà lệnh cho chư hầu, tích trữ binh mã để dẹp bọn chưa phục, sau này còn ai chống nổi ngài? 

Táo Tháo đã nhanh chân đón Hán Hiến Đế để hiệu triệu thiên hạ.

Viện Thiệu tán đồng ý kiến nhưng vốn là kẻ nhu nhược nên dùng dằng không quyết, sau nghe lời bọn Thần Vu Quỳnh và Quách Đồ mà dứt khoát bỏ qua kế sách bất chấp Thư Thụ liên tục thúc giúc phải nắm lấy thời cơ hiếm có bậc nhất này.

Cùng lúc ấy, Tháo nghe lời khyên của mưu sĩ, cấp tốc từ Duyện châu chạy về phía Đông, tới Lạc Dương nghênh đón Hán Hiến Đế. Tháo sau đó đưa Hoàng đế về Hứa Xương, biến nơi này thành kinh đô mới của nhà Hán, chính thức “nắm trong tay” thiên tử để lệnh chư hầu. Đây chính là nền tảng quan trọng để Tào Tháo phát triển thế lực và lập nên đại nghiệp về sau.

Viên Thiệu biết chuyện thì sự đã rồi, tỏ ra hối hận vô cùng. Nhưng điều đáng nói, bất chấp hai lần không nghe kế của Thư Thụ, lỡ thời cơ bình thiên hạ, Thiệu vẫn chẳng hề tỉnh ngộ, dẫn tới họa diệt thân sau này. Cũng bởi bỏ qua những diệu kế của mưu sĩ đệ nhất Bắc Hà này.

Trận Quan Độ đã kết thúc thế lực của Viên Thiệu.

Sớm nhìn được kết cục của Viên Thiệu ở trận Quan Độ

Năm 199, Viên Thiệu tiêu diệt Công Tôn Toản, chiếm thêm U châu, từ đó làm chủ cả Hà Bắc. Có thế lực hùng mạnh, Viên Thiệu muốn khởi binh tấn công Tào Tháo ở Hứa Xương, bèn chọn 10 vạn quân đi nam tiến. Thư Thụ không tán thành.

Thụ khi đó khuyên Viên Thiệu nên cho quân sĩ nghỉ ngơi tĩnh dưỡng vì vừa chinh chiến nhiều ngày, nếu đánh ngay không có danh nghĩa gì; trong khi tĩnh dưỡng thì dùng biện pháp chính trị: mang thư đến Hứa Xương dâng lên Hiến Đế kể tội Tào Tháo uy hiếp thiên tử để có danh nghĩa nam tiến.

Nhưng hai mưu sĩ khác là Thẩm Phối và Quách Đồ ra sức khuyên Viên Thiệu ra quân. Viên Thiệu nghe theo, xuất quân đánh Tào Tháo. Quách Đồ thấy Thư Thụ có ý kiến trái ngược với mình bèn gièm pha ông với Viên Thiệu. Viên Thiệu sau đó chia quân sĩ sở thuộc của Thư Thụ làm 3 cánh, phân bớt cho Quách Đồ và Thuần Vu Quỳnh nắm giữ, còn Thụ chỉ nắm 1 cánh quân.

Tháng 2 năm 200, đại quân Viên Thiệu xuất phát đi nam tiến. Trước lúc lên đường, Thư Thụ gặp mặt họ hàng, tỏ ý bi quan. Em Thụ là Thư Tông không hiểu, ông khẳng định rằng dù Viên Thiệu mới thắng Công Tôn Toản nhưng sẽ không địch nổi Tào Tháo trong lần ra quân này. Thực tế những dự đoán của Thụ hoàn toàn chính xác.

Tào Tháo tiếc tài Thư Thụ, nhưng cũng buộc phải chém để trừ hậu họa.

Viên Thiệu tiến quân đến Bạch Mã và Diên Tân, bị Tào Tháo đánh bại ở Bạch Mã, tướng Nhan Lương bị Quan Vũ giết chết. Thấy quân Tào rút đi, Viên Thiệu muốn vượt sông truy kích. Thư Thụ khuyên Viên Thiệu nên giữ vững Diên Tân và chia quân ra đánh Quan Độ. Viên Thiệu lại không theo.

Đại quân Viên Thiệu vượt sông Hoàng Hà, Thư Thụ buồn bã cho rằng tình hình không thể cứu vãn. Ông bèn cáo bệnh từ chức, nhưng Viên Thiệu không thuận, nổi cơn giận dữ tước hết binh sĩ của Thụ giao cho Quách Đồ quản lý. Quả nhiên sau đó đạo quân do Lưu Bị và Văn Xú đi đánh Tào Tháo lại bại trận, Văn Xú bị giết.

Tào Tháo mang quân về Quan Độ, Viên Thiệu lại dẫn quân truy sát tới Dương Vũ, phía bắc Quan Độ. Lúc này Thư Thụ lại hiến kế: “Chúng ta tuy quân đông nhưng cương dũng quả quyết không bằng quân Tào. Quân Tào lương ít, vật tư cũng không bằng quân ta. Do đó quân Tào lợi về tốc chiến, còn ta lợi về đánh lâu dài. Nên chuẩn bị đánh lâu dài với địch”. Nhưng Viên Thiệu không nghe, lại muốn đánh tốc chiến với Tào Tháo, mấy lần tấn công đều thất bại.

Đến chết vẫn giữ lòng trung

Tháng 9 năm 200, Viên Thiệu sai Thuần Vu Quỳnh mang 1 vạn quân đi về nhận lương để chở ra mặt trận. Thư Thụ đề nghị phái tướng Tưởng Kỳ mang một cánh quân đóng bên ngoài để tiếp ứng cho Thuần Vu Quỳnh, đề phòng Tào Tháo chặn đánh. Viên Thiệu không nghe theo.

Bi kịch của Thư Thụ là chọn nhầm chủ.

Một mưu sĩ khác của Viên Thiệu là Hứa Du bất mãn, bỏ sang hàng Tào Tháo. Hứa Du hiến kế cho Tào Tháo đánh cướp kho lương Ô Sào. Sang tháng 10 năm 200, sau khi bị Tào Tháo cướp kho lương ở Ô Sào, cánh quân Thuần Vu Quỳnh do Viên Thiệu phái đi bị đánh tan vỡ. Tào Tháo thu được toàn thắng, còn Viên Thiệu mang tàn quân bỏ chạy về Hà Bắc.

Trong lúc rối loạn ở Quan Độ, Thư Thụ bị quân Tào bắt được. Ông vốn có quen biết với Tào Tháo, nhưng quyết không đầu hàng. Tào Tháo tiếc tài năng của Thụ nên tỏ ý muốn thu dụng, giữ ông lại và hậu đãi vô cùng.

Được ít lâu sau, Thư Thụ tìm cách chạy trốn về Hà Bắc với Viên Thiệu, nhưng bị quân Tào phát hiện, bắt giữ. Cực chẳng đã Tháo phải ra lệnh giết Thụ (cuối năm 200). Thư Thụ chết, Tháo sai làm lễ hậu, lập bia mộ chôn ông ở một gò đất cao gần cửa sông Hoàng Hà.

Thật đáng tiếc và đáng thương thay cho kết cục của bậc trí sĩ đệ nhất Bắc Hà. Giá như Thư Thụ, chọn đúng chủ biết trọng nhân tài (như Tào Tháo), thì ông đã lưu danh sử sách, kém gì những Tuân Úc, Quách Gia nhà Ngụy, Lỗ Túc- Đông Ngô hay thậm chí Khổng Minh – Thục Hán sau này?