Làng Cựu-Ngôi làng của biệt thự Pháp cổ

Làng giàu lên nhờ ... “thần lửa”

Các cụ trong làng kể lại, trước, đường vào làng Cựu đá tảng xanh ba bốn hàng, bóng nhoáng, vuông vức. Toàn là đá kiện Hà Nam.

Chiều buông, những đàn trâu no cỏ về chuồng lóc cóc gõ móng rộn rã cả làng. Xã hội phát triển, con đường lát đá không còn thuận tiện cho các phương tiện đi lại, người trong làng bắt đầu đào đá lên, trải bê tông phẳng lì. Cái cách làm theo thế thời vậy mà khiến không ít người hoài cổ trong làng bâng khuâng, nuối tiếc.

Làng Cựu xưa vốn là nơi đồng chiêm trũng, mỗi năm chỉ cấy được một vụ nên cuộc sống của người dân nơi đây thiếu thốn quanh năm. Năm 1921, một gia đình trong thôn do bất cẩn khi nấu ăn đã để xảy ra hỏa hoạn. Những ngôi nhà trong làng chủ yếu là nhà tranh tre nứa lá nên lửa liếm rất nhanh, cháy suốt từ cổng đầu làng cho tới điếm canh gần cuối làng. 2/3 nhà trong làng đã hóa tro bụi.

Đói kém vì mất mùa, nên sau vụ cháy ấy, cuộc sống của người dân nơi đây lại càng trở nên khốn quẫn. Không chịu cảnh ngồi không bó gối, nhiều người đã khăn gói rời làng ra Hà Nội tìm kế sinh nhai.

Và cái nghề trưng diện cho người đời là điểm khởi đầu để những người nông dân làng Cựu phất lên, trở thành những người thợ may đệ nhất Hà Thành. Hai người đầu tiên bước chân vào nghề may là anh em ông Phúc Mỹ, Phúc Hưng.

Thấy làm ăn tốt, các ông bắt đầu về làng kéo mọi người đi làm cùng. Chẳng ai ngờ những đôi bàn tay chai sần bởi cuốc với cày lại có thể khéo léo tạo ra những bộ véc, bộ đầm đẹp đến thế. Họ may chủ yếu cho người Pháp và lớp người giàu ở Hà Nội.

Nghề buôn vải cũng được người làng Cựu bao thầu và khuếch trương đến mức chiếm lĩnh gần như toàn bộ thị trường may mặc ở Hà Nội, mà chủ yếu là may comple.

Từ nông dân trở thành triệu phú. Giàu đến mức ai cũng có dãy cửa hiệu ở Hà thành rồi mở rộng thị trường vào tận Sài Gòn - Chợ Lớn. Giàu thì thường chơi sang, họ về làng xây biệt thự. Những biệt thự tráng lệ nguy nga với vòm cuốn, mái chảy, gỗ lim, ngói mũi... sân vườn rộng rãi.

Cổng mỗi nhà là một họa tiết rất riêng, thường là cổng vòm với những họa tiết có thể là đôi nậm rượu, hình con tôm, con dơi hay có cổng thì hai con nghê hai bên án ngữ. Lối kiến trúc độc đáo đã tạo nên thương hiệu cho từng ngôi biệt thự, cho những người dân và cho cả làng Cựu.

Kinh tế khấm khá, không chỉ có biệt thự, cổng vòm, phòng trộm cướp người ta còn xây cổng đầu làng và cuối làng. Cổng làng có kiến trúc cầu kỳ, bề thế, có tầng, có mái và có cả lối lên xuống. Đêm về, cả làng Cựu sáng trưng bởi những cột đèn có mỏ neo sắt, treo đèn bão Hoa Kỳ chạy bằng dầu hỏa. Tuần đinh dạo nườm nượp suốt cả đêm.

Một làng Cựu nghèo nàn với những ngôi nhà tường đất, mái tranh đã trở thành một “làng Tây” sang trọng, nổi tiếng khắp trong và ngoài vùng.

Và chuyện ở làng Cựu hôm nay

Dấu tích của một “điền trang thái ấp” xưa vẫn như vẫn còn nguyên vẹn trong từng ngôi biệt thự cổ với vòm cuốn, mái chảy, ngói mũi...với những tảng đá xanh xếp chồng chồng nơi đình làng Cựu hay những con ngõ lẻ dẫn ra cái ao lớn phía rìa làng. Chủ trương bê tông hóa của xã đã được quán triệt đến từng hộ gia đình. Nhưng đâu đó trong làng vẫn còn những con ngõ lát đá xanh, vuông vức, bóng màu thời gian.

Hầu như ngày nào cũng có người về thăm làng Cựu. Nhiều nhất vẫn là những tay săn ảnh và giới sinh viên kiến trúc. Họ lùng vào tận những con ngõ lẻ hay ngồi cả buổi nơi góc đình làng để sáng tác. Chỉ một mái ngói cong cong, một ô cửa sổ nhỏ hay cái cổng làng phủ đầy rêu phong... cũng đủ để cho ra đời một tác phẩm tuyệt tác.

Ở Hà Nội, có lẽ hiếm còn ngôi làng nào vẫn giữ được vẹn nguyên hình ảnh của một làng Việt cổ xưa với đủ cây đa, bến nước, sân đình.

Vậy mà về làng Cựu, không chỉ bị quyến rũ bởi những ngôi biệt thự cổ kính, rêu phong mà còn thấy nao lòng với cái vẻ tĩnh mịch khi được sà xuống gốc đa đầu làng, cùng những bà, những mẹ nói chuyện ngày xưa, ngày nay.

Chuyện ở làng Cựu kể có cả buổi cũng không hết, nghe cả ngày cũng vẫn thấy hấp dẫn... Rằng làng Cựu chưa bị đô thị hóa, tệ nạn xã hội còn đứng xa từ phía cổng làng, chuyện có nhà quên khóa cửa cả đêm, sáng dậy vẫn không bị người lạ “hỏi thăm”...đến chuyện xưa nay, trong làng chẳng nhà nào bị mất chó, trộm gà bao giờ cả.

Tôi hỏi cụ Lợi, thế trưa nào mọi người cũng ngồi đây thì nghỉ ngơi vào lúc nào. Cụ cười, phẩy tay, chúng tôi không quen ngủ trưa, đau đầu lắm. Cứ ngồi vậy lại thấy thoải mái. Hết chuyện nhà Thuật, nhà Chung, chuyện gạo mới, rơm khô... là cũng đến giờ ra đồng rồi.

Và làng Cựu hôm nay quây quần hơn 100 hộ, với khoảng 600 nhân khẩu, hầu hết người dân đều làm nông, hiếm hoi lắm mới có một vài hộ theo nghề may và chủ yếu là may gia công.

Bí thư xã Trần Đức Tiến đang làm hướng dẫn viên cho những người khách tìm đến chiêm ngưỡng làng Cựu. Chỉ tay vào ngôi nhà cụ Phó Du, xây năm 1929, giờ ông Bùi Văn Khánh đang ở, trước cổng nhà có đắp hình con tôm rất đẹp, giọng ông trầm buồn: “Những ngôi biệt thự cổ ở làng Cựu đã bị xuống cấp và hư hỏng nhiều. Đời sống vật chất không dư giả thì người dân có muốn gìn giữ, tu bổ những kiến trúc cổ cũng lực bất tòng tâm”.

Rồi ông phấn khởi khoe, trước làng Cựu chỉ do đồng chiêm trũng, mỗi năm chỉ cấy có một vụ cuộc sống trăm bề khó khăn. Nhưng giờ thì khác rồi. Mỗi năm người làng tôi cấy hai vụ, sắp tới, xã đang có chủ trương cấy vụ ba - vụ Đông Xuân và hướng thêm một số nghề phụ cho bà con.

Làng Cựu có tiềm năng du lịch rất lớn, nhưng lạ một điều, những con người hồn hậu, hiếu khách ấy không có nhu cầu làm thương mại. Họ sẵn sàng mời khách lạ thăm thú, chiêm ngưỡng, sáng tác bằng những thịnh tình rất đỗi chân thành.

Đến làng Cựu, đằm mình trong từng con ngõ nhỏ lát đá tảng xanh, thả chân trần để cảm nhận sự mát lạnh của đá hay mân mê cả tiếng đồng hồ chỉ để chiêm ngưỡng cái cổng làng phủ đầy rêu phong, những viên gạch hằn lên màu thời gian... mới thấy hết được cái giá trị kiến trúc của một ngôi làng biệt thự cổ, nơi đô thị hóa hay kinh tế thị trường còn ở xa xa ngoài cổng làng.