Thủ tướng Malaysia huỷ dự án tỷ USD vốn ODA Trung Quốc và chuyện ở tỉnh Trà Vinh

TS. Võ Trí Thành, nguyên Phó Viện trưởng Viện Nghiên cứu Quản lý Kinh tế Trung ương (CIEM)

Trò chuyện với “Góc nhìn chuyên gia” của Dân Việt, TS. Võ Trí Thành, nguyên Phó Viện trưởng Viện Nghiên cứu Quản lý Kinh tế Trung ương (CIEM), đã dẫn câu chuyện ở Malaysia, nơi Thủ tướng Mahathir Mohamad gần đây đã thông báo dừng các dự án tài trợ hàng tỷ USD của Trung Quốc tại đất nước này.

Lý do đằng sau quyết định là đất nước nợ nần của ông không đủ khả năng và không thể trả một khoản tiền khổng lồ như vậy trong bối cảnh nợ quốc gia này. Ước tính của Bộ Tài chính Malaysia, nợ công đạt khoảng 250 tỷ USD vào tháng 5 năm nay. Trong tổng số nợ và nợ của Chính phủ Liên bang chiếm khoảng 80% tổng sản phẩm quốc nội của quốc gia này.

“Từ chối cũng phải đàng hoàng”

Thưa ông, mới đây UBND tỉnh Trà Vinh chính thức lên tiếng từ chối sử dụng ODA từ đối tác Hàn Quốc cho dự án cấp nước của UBND tỉnh Trà Vinh. Lý do mà tỉnh này đưa ra, đó là ngân sách địa phương khó khăn, không có kinh phí thuê tư vấn. Ông đánh giá như thế nào về vấn đề này?

Tôi thấy đây là điều hết sức bình thường. Anh có quyền lựa chọn, tôi có quyền từ chối. Bản chất là lấy dòng vốn để giải quyết 1 dự án. Dòng vốn đấy có thể là tư nhân, Nhà nước hay của Nhà nước đi vay rồi cho vay lại. Chúng ta thấy dòng vốn nào hiệu quả hơn thì sử dụng. Hiệu quả có nghĩa là phải hội tụ được 3 yếu tố.

Thứ nhất, hiệu quả của bản thân dự án. Hiệu quả không chỉ là hiệu quả tài chính mà là hiệu quả tổng thể hay nói theo kinh tế học đó là hiệu quả kinh tế, bao gồm cả những vấn đề xã hội, con người và cả môi trường…

Viện lý do ngân sách địa phương khó khăn, không có kinh phí thuê tư vấn, UBND Trà Vinh gửi văn bản lên Bộ Kế hoạch và đầu tư xin không sử dụng vốn vay ODA Hàn Quốc

Có thể là không thu phí những vẫn hiệu quả, hiệu quả ở đây là hiệu quả mang tính xã hội. Tôi lấy ví dụ như thế này, tôi đi làm cái giếng ở một xã nào đó, nhưng mà tôi có lấy tiền đâu, hoàn toàn nhà nước chịu. Điều đó không có nghĩa là không hiệu quả, bởi vì là người dân giảm được chi phí, giảm được sức lực. Họ dành sức lực làm việc khác mang lại hiệu quả. Đó là hiệu quả dự án hướng tới.

Thứ hai, làm thoái lui hay tăng đầu tư vào các lĩnh vực. Đơn cử như việc đầu tư vào đường xá. Có thể nhà nước không thu phí nhưng nhờ vào đó mà tăng được đầu tư vào sản xuất, kinh doanh tạo sự phát triển cho nền kinh tế và phát triển xã hội.

Thứ 3 là vấn đề vĩ mô, đó là ngân sách và nợ công. Phải cân đối được. Nếu không đảm bảo được 3 yếu tố này thì chúng ta hoàn toàn có thể từ chối nhận ODA từ đối tác.

Vậy, việc từ chối này có làm ảnh hưởng tới quan hệ giữa 2 nước hay không, thưa ông?

Vấn đề này không ảnh hưởng gì tới mối quan hệ giữa Việt Nam và các nước có nguồn ODA dành cho Việt Nam. Cũng phải thừa nhận rằng, vấn đề phía sau dòng vốn ODA là quan hệ bạn bè, đối tác, chính trị, tuy nhiên điều đó không có nghĩa anh không cho phép tôi được từ chối sử dụng vốn của anh. Tôi là bạn ông, không có nghĩa là cái gì anh cho tôi cũng ăn. Là bạn ông nhưng không có nghĩa cứ khó khăn là tôi lại nhờ đến anh. Vấn đề là có nguyên tắc vì sự phát triển, vì hiệu quả nhưng từ chối cũng phải đàng hoàng, rõ ràng.

Anh có quyền chọn, người ta cũng có quyền chọn. Vấn đề là làm sao anh trở nên hấp dẫn. Khi anh hấp dẫn thì anh có nhiều sự lựa chọn.

Tất nhiên, tùy từng trường hợp cụ thể, phải có những thông tin cụ thể mới có thể đánh giá được. Khi chúng ta đứng ngoài thì khó có thể đánh giá được là dòng vốn đó hiệu quả hay không hiệu quả.

Đây sẽ là bài học để cho các địa phương khác “từ chối” nếu như việc sử dụng ODA kém hiệu quả như câu chuyện từ tỉnh Trà Vinh hay không, thưa ông?

Trong quá khứ của Việt Nam cũng có 1 vài trường hợp từ chối sử dụng ODA điển hình như Công ty cổ phần Cảng Đà Nẵng từng từ chối nguồn vốn ODA của Nhật tài trợ để đầu tư mở rộng cảng Tiên Sa vào năm 2015 chẳng hạn.

Vấn đề học hỏi ở đây không phải là chỗ mình từ chối hay không từ chối mà học hỏi ở chỗ mình có quyền. Quyền nhất định trong sự lựa chọn như chọn nhà đầu tư, cách thức vay nợ. Nhưng luôn luôn phải đảm bảo nguyên tắc kép “ hiệu quả, đàng hoàng và thật rõ ràng”. Nhận hay không nhận, khi từ chối cần phải đàng hoàng, phải minh bạch rõ ràng, vấn đề nằm ở chỗ đó.

Cũng phải nói thêm rằng, nếu như các dự án từ chối ODA là để họ có thể tự mình huy động vốn, tự mình lựa chọn công nghệ hợp lý, tự chọn chủng loại thiết bị và nhà thầu sao cho hiệu quả nhất thì cũng là điều đáng khích lệ. Cũng là điều tốt cho ngân sách, không làm tăng thêm áp lực nợ công.

Nếu ngày càng có nhiều doanh nghiệp tự chủ làm được việc này thì việc từ chối vốn ODA là một tín hiệu tích cực, đưa nền kinh tế chúng ta không còn lệ thuộc vào tài trợ vốn của nước ngoài như trước đây. Điều đó chứng minh rằng chúng ta có thể phát triển kinh tế dựa trên đôi chân mình chứ không còn sống nhờ vào viện trợ.

ODA không phải bữa ăn trưa miễn phí

Vấn đề được ông nhắc đến nhiều nhất hiện nay đó chính là hiệu quả. Nhưng có thực tế không thể không thừa nhận, đó là việc sử dụng dòng vốn ODA của nước ta hiện nay kém hiệu quả trong khi đó áp lực về nợ công đang là gánh nặng lớn đối với ngân sách. Vậy chúng ta ứng xử thế nào với vốn vay ODA, thưa ông?

Theo tôi thì phải nhìn vấn đề 1 cách bình tĩnh đừng có cực đoan, để từ đó khai thác tốt điểm mạnh và hạn chế điểm yếu của dòng vốn ODA hay bất cứ dòng vốn nào khác. Đặc biệt, trong khai thác điểm mạnh thì cái rất quan trọng là nhìn về xu thế, nếu là xu thế không cưỡng được thì anh phải chấp nhận nó, còn nếu không phải là xu thế thì cách lựa chọn có thể khác.

Nợ công Việt Nam qua các năm

Việc vay mượn ODA cũng được nhìn nhận như thế. Nợ công hiện nay là gánh nặng lớn nhưng không có nghĩa là chúng ta phải ngừng vay ODA để giảm gánh nặng cho nợ công tại thời điểm này. Phải nhìn nhận từ cả mặt tích cực và hạn chế khi sử dụng vốn ODA

Như tôi được biết, vào giữa tháng 8, Bộ Kế hoạch và Đầu tư đã ban hành một cảnh báo về việc vay mượn từ nguồn hỗ trợ phát triển chính thức (ODA) trong báo cáo về thu hút, quản lý và sử dụng ODA trong hai năm tới. Theo đó, Bộ đã thúc giục rằng nếu Việt Nam tiếp tục vay mà không xem xét cẩn thận, đất nước có thể rơi vào “bẫy ODA và vay ưu đãi”.

Điều này nhắc nhở chúng ta về một câu chuyện ở Malaysia, nơi Thủ tướng Mahathir Mohamad gần đây đã thông báo dừng các dự án tài trợ hàng tỷ USD của Trung Quốc tại đất nước này.

Các dự án bao gồm một liên kết đường sắt East Coast dài 20 tỷ USD dài 688km, kết nối với bờ biển phía đông của Malaysia với miền nam Thái Lan và thủ đô Kuala Lumpur của Malaysia, và hai đường ống dẫn khí trị giá 2,3 tỷ USD.

Lý do đằng sau quyết định của ông là đất nước nợ nần của ông không đủ khả năng và không thể trả một khoản tiền khổng lồ như vậy trong bối cảnh nợ quốc gia này. Ước tính của Bộ Tài chính Malaysia, nợ công đạt khoảng 250 tỷ USD vào tháng 5 năm nay. Trong tổng số nợ và nợ của Chính phủ Liên bang chiếm khoảng 80% tổng sản phẩm quốc nội của quốc gia này.

Có thể nói có sự tương đồng giữa Việt Nam và Malaysia vì cả hai nước đang phát triển/nổi lên với nguồn lực và ngân sách hạn chế, do đó cả hai đều phải phụ thuộc vào nguồn vốn bên ngoài để phát triển.

Tuy nhiên, tình trạng nợ công ở Việt Nam trở nên nghiêm trọng đến nỗi nước này phải ngừng vay ODA hoặc hủy bỏ một số dự án như Malaysia đã làm?

Theo tôi, về lý thuyết, nguồn vốn bên ngoài đóng một vai trò quan trọng trong các giai đoạn phát triển của các nước nghèo. Đây là một nguồn lực quan trọng để thúc đẩy tăng trưởng, giảm nghèo, tăng cường năng lực tổ chức và tăng cường quản lý bí quyết và chuyển giao công nghệ.

Tuy nhiên, trên thực tế, một mặt, hiệu quả của ODA phụ thuộc rất nhiều vào động cơ của các nhà tài trợ. Các nhà tài trợ khác nhau có động cơ khác nhau để cung cấp ODA, nhưng họ có một nền tảng chung mà họ chắc chắn phải nhận được một số lợi ích nhất định từ sự hỗ trợ của họ.

Theo định nghĩa của Chương trình phát triển liên hợp quốc (UNDP), chi phí giao dịch ODA là chi phí phát sinh từ từng giai đoạn của chu kỳ dự án, từ chuẩn bị, đàm phán, thực hiện, giám sát và thực thi các thỏa thuận cho việc chuyển giao ODA. Chi phí thường cao.

Ngoài ra, một số nhà tài trợ thậm chí còn có yêu cầu mà người nhận phải sử dụng một số công nghệ, nhà thầu và nhà cung cấp thiết bị được lựa chọn, khiến cho chi phí vay thực tế cao hơn so với đấu thầu cạnh tranh.

Mặt khác, ODA có tác động tích cực đến tăng trưởng ở các nước đang phát triển với chính sách tốt nhưng ít ảnh hưởng ở các nước có chính sách kém, theo một số nghiên cứu.

Bộ Kế hoạch và Đầu tư chỉ ra rằng khả năng của các địa phương lưu trữ các dự án ODA vẫn còn hạn chế. Một số dự án ODA đang triển khai đã phải kéo dài thời gian thực hiện do chậm trễ giải phóng mặt bằng và tiến độ xây dựng chậm. Ví dụ, vốn đầu tư cho dự án đang triển khai của tuyến đường sắt đô thị ga Nhổn-Hà Nội hiện nay là khoảng 1,17 tỷ EUR (1,3 tỷ USD) thay vì 783 triệu EUR theo kế hoạch ban đầu.

Từ những gì đã đạt được khi sử dụng ODA và những thách thức trước mắt, việc xem xét cách thức sử dụng, quản lý và phân bổ vốn ODA để làm sao hiệu quả chính là vấn đề cần hết sức chú trọng. Việt Nam và các nước và tổ chức tài trợ khác đã trở thành đối tác phát triển khi trước đây không còn là người nhận ODA. Nhiều đối tác vẫn cam kết sẽ cung cấp các khoản vay ưu đãi cho Việt Nam và tăng cường hỗ trợ kỹ thuật để tiếp tục hỗ trợ nền kinh tế của đất nước. Vì vậy, chúng ta không cần phải từ chối tất cả. Thay vào đó, chúng ta cần tận dụng lợi thế của chúng.

Vậy theo ông, để tránh rơi vào “cãi bẫy” từ dòng vốn này, Việt Nam cần sử dụng ODA như thế nào?

Theo tôi, vốn ODA chỉ nên được cung cấp cho các chương trình, dự án được thiết kế với quy mô đủ lớn để tối đa hóa hiệu quả, có tác động lan tỏa mạnh, đặc biệt là về chuyển giao công nghệ và tăng cường hiệu ứng tràn ngập, đáp ứng nhu cầu phát triển, rủi ro được kiểm soát.

Đánh giá của Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF) và Ngân hàng Thế giới (WB) cũng đã chỉ ra rằng, so với nhiều nước, mức vay ODA của Việt Nam cao hơn nhưng hiệu quả sử dụng chưa cao. Thí dụ, giá thành 1km đường cao tốc của Việt Nam xây bằng vốn ODA cao gấp 2,5 lần Hoa Kỳ. Để khắc phục điều này, Việt Nam cần có chính sách công khai minh bạch các dự án ODA. Ngoài ra, cần nâng cao năng lực cán bộ và quy hoạch các dự án phát triển của mình.

Song, tăng hiệu quả và trách nhiệm sử dụng ODA không chỉ rà soát, cắt giảm mà cần tăng cường công tác theo dõi, giám sát, hoàn thiện hệ thống thông tin quản lý và dữ liệu về vốn ODA; Nâng cao năng lực cán bộ, xây dựng và áp dụng các chế tài nhằm đảm bảo việc tuân thủ các quy định của pháp luật, thậm chí khung pháp lý cho việc quản lý và sử dụng ODA phải chặt chẽ hơn nữa. Cần phải làm rõ cơ chế trách nhiệm trong quyết định các dự án đi vay ODA và người ký đề xuất vay ODA. Trách nhiệm và những chế tài cần được quy định rõ hơn, bởi nếu “vay sẽ trả” nên phải sử dụng hiệu quả.

Đồng thời, trong bối cảnh nợ công của chúng ta đang rất lớn, cũng cần kết hợp vay trong nước và vay nước ngoài, với sự tham gia mạnh mẽ của khu vực kinh tế tư nhân. Dự án đầu tư công không có nghĩa là nhà nước phải đầu tư, nhà nước phải thực hiện dự án nhưng tiền chắc chắn là của nhà nước. Cũng không có nghĩa là đầu tư công xong chỉ ông nhà nước mới được vận hành mà có thể tư nhân vận hành. Công là nhà nước có thể đầu tư sau này mình trả hoặc bảo lãnh. Xã hội hóa cũng là 1 lựa chọn. Dự án càng hấp dẫn thì tất nhiên càng nhiều lựa chọn.

Xin cám ơn ông!