Người cận vệ Bác Hồ - huyền thoại Tạ Đình Đề trong cuộc đời và tác phẩm Lưu Quang Vũ

Dân Việt xin giới thiệu bài viết của PGS - TS Lưu Khánh Thơ - em ruột của Lưu Quang Vũ về câu chuyện chưa tiết lộ này.

Năm 1970 anh trai tôi là nhà thơ, nhà viết kịch Lưu Quang Vũ rời quân ngũ trở về. Đó là những năm tháng cực kỳ khó khăn trong cuộc sống của anh. Đất nước đang có chiến tranh. Hoàn cảnh của Lưu Quang Vũ gặp nhiều long đong vất vả. Gia đình riêng đổ vỡ, con trai còn nhỏ, công ăn việc làm chưa có. 

Những năm tháng mệt mỏi, cô đơn

Mặc dù có chút tên tuổi, được bạn đọc biết đến với tư cách là tác giả tập thơ Hương cây – Bếp lửa (in chung với Bằng Việt, được Nhà xuất bản Văn học ấn hành năm 1968), nhưng khi đó bằng cấp, nghề nghiệp chuyên môn không có (đang học dở lớp 10 Lưu Quang Vũ xung phong đi bộ đội và được đặc cách tốt nghiệp phổ thông theo quy chế thời chiến) cộng với một vài điều tiếng nên anh không xin được việc làm. Công ăn việc làm ngày đó gắn với đồng lương và chế độ lương thực, tem phiếu là sự sống còn của mỗi người và gia đình họ. Có thể nói, đó là thời điểm thật bi đát. Lưu Quang Vũ mệt mỏi và buồn bã, không chỉ vì phải vật lộn với cơm áo gạo tiền mà còn vì thất vọng và lúng túng trong việc xác định hướng đi và niềm tin vào bản thân mình. Ngày ấy, tuy chưa trưởng thành để hiểu hết những trạng thái phức tạp của tâm hồn con người nhưng tôi cũng cảm nhận phần nào nỗi buồn đau có lúc đến cực đoan của anh qua gương mặt, qua giọng đọc những câu thơ: “Không còn một niềm tin nào để đánh mất / Không còn một thành quách nào để chiếm lĩnh / Không còn người đàn ông nào để trọng / Không còn một người đàn bà nào để yêu / Không còn một tình yêu nào để từ bỏ / Không còn một điếu thuốc nào để đốt lên cho đỡ sợ / Tôi biết làm gì cho hết buổi chiều nay.” Và có những lúc anh đã chạm đến sự bế tắc trong những lời tự thú thật bi quan: “Nhưng giờ đây, một mình / Như kẻ yếu hèn, tôi bỗng khóc / Ngoài kia sông Hồng mênh mông nước xiết / Những đê cao tưởng không gì phá nổi / Bây giờ tan vỡ trong đêm / Tôi còn gì mà đau khổ nữa em?”. Lưu Quang Vũ già hẳn đi. Những lúc cô đơn quá, anh ngồi rít thuốc lào sòng sọc hoặc đi bộ lang thang dọc trên những phố nhỏ của Hà Nội…

Ông Tạ Đình Đề thời trẻ (Ảnh tư liệu)

Tạ Đình Đề nhận Lưu Quang Vũ vào làm ngành đường sắt

Cái tên Tạ Đình Đề từ lâu đã trở nên quen thuộc đối với các thành viên trong gia đình chúng tôi. Bác Vạn Lịch đã kể cho chúng tôi nghe nhiều câu chuyện mang màu sắc ly kỳ huyền thoại về nhân vật này. Thời kỳ năm 1947 – 1949, Tạ Đình Đề là chỉ huy đội biệt động Hà Thành. Ông là người có tài xuất quỷ nhập thần, đã lập nên những chiến công thầm lặng, vô cùng oanh liệt. Tạ Đình Đề đã từng học Trường Võ bị của Tưởng Giới Thạch, được chúng giao nhiệm vụ ám sát Bác Hồ, nhưng rồi được Bác cảm hóa và trở thành người cận vệ trung thành của Bác. Rồi chuyện Tạ Đình Đề tóm gọn tên trùm buôn lậu, có súng ở mạn Cầu Bố; thi bắn súng với sĩ quan Tàu; rồi chuyện Tạ Đình Đề ngăn chặn công an lộng hành, ức hiếp dân… Được sự giới thiệu của bác Vạn Lịch, Lưu Quang Vũ rất háo hức đến Xưởng dụng cụ cao su Đường sắt làm quen với Tạ Đình Đề và được ông nhận vào làm việc. Thời gian làm việc tuy không dài nhưng tính cách, con người, những suy nghĩ và việc làm mới mẻ của Tạ Đình Đề đã để lại những ấn tượng đậm nét trong lòng Lưu Quang Vũ. Và điều quan trọng hơn là chính hình ảnh Tạ Đình Đề đã trở thành nguyên mẫu để Lưu Quang Vũ sáng tạo nên hình ảnh Giám đốc Hoàng Việt trong vở kịch nổi tiếng “Tôi và chúng ta”. Vở diễn đã được Huy chương Vàng tại Hội diễn Sân khấu 1985 và trở thành Hiện tượng sân khấu những năm 80 của thế kỷ trước, với kỷ lục công diễn hơn một tháng liền tại Nhà Văn hóa Lao động thành phố Hồ Chí Minh. Các buổi diễn luôn bị ngắt quãng bởi những tràng vỗ tay hoan hô đầy phấn khích của khán giả. Và còn một điều ít ai biết được là sự ám ảnh về nỗi oan khiên dẫn đến tù tội của Tạ Đình Đề còn là động lực để Lưu Quang Vũ viết nên vở kịch “2.000 ngày oan trái” sau này.

Vở “Tôi và chúng ta” với nhân vật chính có nguyên mẫu là ông Tạ Đình Đề.  (Ảnh tư liệu)

Cố nghệ sĩ Trần Vân vai Hoàng Việt trong vở “Tôi và chúng ta” của Đoàn kịch Hà Nội. (Ảnh tư liệu)

Cuốn “Tạ Đình Đề những góc khuất cuộc đời” của TS Dương Thanh Biểu. 

Huyền thoại Tạ Đình Đề không chỉ giúp Lưu Quang Vũ trong lúc thất cơ lỡ vận mà còn là hình mẫu của một con người đi trước thời đại và đã phải trả giá cho những hành động của mình. Trước mắt tôi còn vẹn nguyên những lời nói, những câu chuyện, những tình cảm của Lưu Quang Vũ đối với Tạ Đình Đề. Khi Tạ Đình Đề dính vào vòng tù tội lần thứ hai, Lưu Quang Vũ đã không còn làm việc dưới quyền ông nữa. Nhưng suốt mấy ngày tòa xử Tạ Đình Đề, anh đều theo dõi. Hôm tòa tuyên bố Tạ Đình Đề vô tội, Lưu Quang Vũ cũng có mặt trong đám đông chào đón ông với rất nhiều hoa và nước mắt. Không phải chỉ sau này, khi Tạ Đình Đề đã được trao tặng Huy hiệu 50 năm tuổi Đảng và Huân chương Độc lập hạng Ba mà ngay từ thời gian khó, oan nghiệt đó Lưu Quang Vũ đã coi ông là người anh hùng dân gian.