Yến sào Cù Lao Chàm ở Quảng Nam đính trên vách đá tử thần là sản vật nổi tiếng bậc nhất đất Việt

Sinh tử trên vách đá

Những con sóng cứ dập nhồi chiếc thuyền gỗ mỏng manh khiến việc vận chuyển trang thiết bị và đưa người lên bờ càng khó khăn gấp bội.

Những hang yến trên đảo Cù Lao Chàm hầu hết phân bố tại các đảo nhỏ. Để khai thác được, những người thợ phải trải qua quá trình làm việc gian nan và đầy hiểm nguy.

Những đoạn tre cứng cáp chống vào 2 vách hang, gọi là những cái găng. Một cây tre đực to và dài nhất được chọn làm cội đại - trục xương sống của dàn cội. 

Một cây tre dài khác gọi là cội trung chắp vào cội đại và những cây găng ngang bằng những sợi mây núi mềm, dẻo, chắc chắn. Những cây tre nhỏ được gác thêm vào vách hang từ trong ra ngoài và buộc vào cột đại, vào găng gọi là những rẻ quạt. 

Ở nhiều vị trí, người làm giàn phải đu mình một cách khéo léo và mạo hiểm, bám vào các thân tre hoặc áp sát người vào vách đá mới có thể buộc giàn... Bộ khung giàn đặc biệt được hình thành, chông chênh trong địa thế hiểm trở. 

Những người thợ khai thác yến sẽ men theo giàn thang ấy để gỡ tổ. Vì vậy, việc làm một giàn thang đúng kỹ thuật luôn là yêu cầu cao nhất trong quy trình khai thác.

Đối với những tổ yến khó gỡ, người thợ phải phun nước vào vách đá, dùng dụng cụ bóc gỡ. Ở các địa điểm không thể tiếp cận bằng giàn thang, người thợ phải dùng sào dài, gắn với các dụng cụ cần thiết để chọc vớt.

Tại nhiều hang nhỏ hẹp, bên trong những hang yến này thường thiếu ánh sáng và rất trơn trượt, ẩm ướt do phân chim và rêu bám phủ, đáy hang sâu, có nhiều ghềnh đá.

Tối, hẹp, ẩm ướt, trơn trượt, ngột ngạt, mùi nồng nặc bởi lượng phân chim đọng lại lâu ngày, đó là hình ảnh thường thấy ở tất cả hang yến. Nhiều khe, người thợ phải sử dụng đèn chiếu sáng mới có thể thấy đường vào khai thác. Nhọc nhằn, gian khó, hiểm nguy nhưng lòng yêu nghề đã giúp những người khai thác hoàn thành công việc.

Hàng trăm năm trước, yến sào được coi như một mặt hàng đặc sản của xứ Đàng Trong, là một trong số loại hàng xuất khẩu chủ yếu từ thương cảng Hội An. Những tai yến xếp chồng lên nhau được cột bằng sợi dây ngô đồng - loài cây đặc biệt riêng có ở đảo này. 

Chỉ cần bao yến sợi dây ngô đồng gửi đi là người ta biết đó là yến Hội An. Bao bì hồi xưa tuy đơn giản, dân dã nhưng bảo quản được lâu.

Ở Cù Lao Chàm cũng có một miếu tổ nghề yến. Công trình được xây dựng vào khoảng đầu thời nhà Nguyễn để thờ tổ nghề yến và Thành hoàng bổn xứ. 

Di tích được xây dựng trên một gò cát thuộc bãi Hương Cù Lao Chàm. Di tích này đã được Bộ Văn hóa Thông tin xếp hạng di tích quốc gia ngày 13-12-2006 theo Quyết định số 96/2006/QĐ-BVHTT. 

Hằng năm, vào mồng 10 tháng 3 âm lịch), Đội Quản lý và Khai thác yến Hội An phối hợp với các cơ quan chuyên môn, chính quyền xã Tân Hiệp và nhân dân địa phương tổ chức lễ giỗ tổ nghề yến.

Những người giữ đảo, giữ yến 

Mùa khai thác yến tuy ngắn ngủi nhưng là mùa lao động vất vả, nguy hiểm đối với người thợ. Khai thác tổ yến đã khó khăn, bảo vệ tổ yến cũng gian nan không kém. Những người bảo vệ đảo yến quanh năm phải sống trên đảo, trong những căn nhà cheo leo trên vách đá và cách biệt với cuộc sống bên ngoài.

Gặp mùa biển động, sóng to gió lớn liên miên là họ bị cô lập, cách biệt hàng tháng trời trên đảo. Sự trống vắng, thiếu thốn đã khó nhưng cái khó lớn nhất là phải biết giữ mình thanh sạch. Họ phải biết chiến thắng bản thân trước những cám dỗ vật chất bởi giá trị của một tai yến không phải thấp so với thu nhập của mỗi người.

Xưa kia, người làm nghề canh gác và phu hái yến sào gặp rất nhiều gian nan, nguy hiểm. Họ thường xuyên bị hải tặc uy hiếp, giết hại để cướp sản phẩm, nên những người gác đảo thời đó phải giỏi võ, thạo bơi lặn, leo trèo, chịu đựng thiếu thốn mọi bề”, ông Sơn, một thợ khai thác yến có nhiều năm kinh nghiệm kể lại.

Cứu bầy chim yến non

Một vấn đề đáng lo ngại là sự suy giảm của đàn yến. Năm 2020 đàn yến giảm đến gần 57%. Doanh thu từ khai thác yến Cù Lao Chàm ước đạt khoảng 47 tỷ đồng vào năm 2021, giảm hơn 51% so với năm 2011.

Từ năm 2016 đến nay, các đề tài nghiên cứu về hiện trạng để tìm giải pháp phát triển bền vững đàn yến đảo, xây dựng các mô hình cứu hộ chim yến non, ấp nở và nuôi chim yến nhân tạo bước đầu phát huy hiệu quả. Ban Quản lý và Khai thác yến Cù Lao Chàm đã dẫn dụ và phát triển được một hang yến mới tại Mũi Dứa, cứu hộ hàng ngàn chim non rơi khỏi tổ sống sót an toàn, ấp nở đạt 80% chim non, tập bay và trả lại môi trường tự nhiên. 

Song song với bảo vệ chim yến, Ban Quản lý và Khai thác yến Cù Lao Chàm đã tìm nhiều biện pháp phát triển kích thước quần thể hang yến mới, cứu hộ chim, nuôi côn trùng, bổ sung nguồn thức ăn cho chim yến tại đảo.

Quy trình cứu hộ bắt đầu từ việc thu gom chim non bị rơi tại đáy hang được  sơ cứu và làm vệ sinh, lựa chọn những chim còn đủ điều kiện đưa vào nuôi cứu hộ (loại bỏ những chim quá  yếu, chấn thương nặng...).