Chiến sự Nga-Ukraine: Vựa ngũ cốc của thế giới đang gặp nguy hiểm

Theo Hiệp hội Ngũ cốc Ukraine, nước này đã thu hoạch hơn 100 triệu tấn lúa mì, ngô và các loại ngũ cốc khác vào năm 2021 - một con số kỷ lục. Khoảng 70 triệu tấn đã được xuất khẩu. Theo Ngân hàng Thế giới, lĩnh vực nông nghiệp chiếm khoảng 10% tổng sản phẩm quốc nội của Ukraine.

Ukraine có điều kiện địa chất cực kỳ thích hợp cho nông nghiệp. Phần lớn đất đai, đặc biệt là ở miền Nam và miền Trung Ukraine là đất đen giàu mùn và sâu, cộng thêm khí hậu thuận lợi, đem lại những vụ mùa bội thu. Chuyên gia về nông nghiệp Ukraine Wilfried Jilge giải thích: "Ngay cả ở Nga, Ukraine cũng là một trong những nhà cung cấp ngũ cốc lớn, vì đất đen Ukraine quá giàu hàm lượng".

Với việc cung ứng cho thị trường thế giới 70 triệu tấn ngũ cốc mỗi năm với gần khoảng 30% (35 triệu tấn/năm) xuất khẩu lúa mỳ và chiếm thị phần cao trên thế giới đối với lúa mạch, ngô và dầu hướng dương, Ukraine hiện là một trong những nước xuất khẩu ngũ cốc lớn nhất thế giới.

Ở nơi được gọi là 'vựa lúa' của Châu Âu, mùa gieo hạt thực sự bắt đầu vào những tuần giữa tháng 3. Nhưng, cuộc chiến với Nga đã và đang khiến nền nông nghiệp Ukraine bị lung lay nghiêm trọng.

Theo WFP, cuộc chiến Ukraine cũng đang làm trầm trọng thêm cuộc khủng hoảng đói trên toàn cầu. Theo người đứng đầu văn phòng WFP Berlin là Martin Frick, kể từ khi Nga mở chiến dịch quân sự đặc biệt, chỉ trong hơn một tuần, giá lúa mì toàn cầu đã tăng khoảng 1/3: "Điều đó sẽ khiến nạn đói toàn cầu tăng cao hơn nữa. So với năm trước, giá thậm chí đã tăng 60%. Nếu chiến sự tiếp tục, giá cả có nguy cơ gia tăng hơn nữa vì các cánh đồng ở Ukraine không thể gieo hạt".

Alex Lissitsa là một nhà kinh tế học và doanh nhân sống ở Đức hơn 10 năm, hiện vẫn duy trì các cánh đồng ngũ cốc ở Ukraine cho biết, ở phía Bắc, các hoạt động nông nghiệp bình thường không nằm ngoài dự đoán do giao tranh: "Tình hình rất thảm khốc, thậm chí một số khu vực chúng tôi chẳng có hy vọng gieo nổi được một hạt nào. Một số nhiên liệu chúng tôi đã cung cấp cho quân đội. Ở hai khu vực, Sumy và Chernihiv, nhiên liệu bị cháy hết do giao tranh. Chúng tôi chỉ có nhiên liệu ở Poltava, miền Trung Ukraine, nhưng tất nhiên điều đó không đủ để khiến việc gieo hạt trở nên hợp lý".

Trong cuộc chiến hiện nay, theo doanh nhân Alex Lissitsa, rất nhiều nông dân Ukraine đang chiến đấu trên tiền tuyến. Điều này dẫn đến tình trạng thiếu nhân sự trong nông nghiệp. Thêm vào đó, các tuyến giao thông trên khắp đất nước bị tắc nghẽn, làm phức tạp thêm chu kỳ kinh tế. 

Lissitsa tin rằng việc thu hoạch sẽ bị hạn chế nghiêm trọng trong năm nay: "Điều tôi dự đoán trên thực tế là nông dân có thể gieo hạt ở miền Tây Ukraine. Và khi chiến tranh kết thúc, chúng ta có thể thu hoạch lúa mì mùa Đông vào tháng Bảy. Tuy nhiên điều này giờ đây phụ thuộc rất nhiều vào thời điểm chiến tranh kết thúc".

Chiến sự ở Ukraine sẽ gây ra nạn đói ở Châu Phi và đe dọa nền an ninh lương thực thế giới

Lissitsa không tin rằng sẽ thiếu hụt nguồn cung ở Ukraine, vì quốc gia này chỉ sử dụng một phần thu hoạch ngũ cốc cho nhu cầu của chính mình. Tuy nhiên, Alex Lissitsa dự đoán rằng Ukraine sẽ chỉ có thể sản xuất lúa mì và ngô để tiêu thụ nội địa trong năm nay và năm tới thay vì xuất khẩu.

Ngoài những hậu quả nghiêm trọng đối với thị trường thế giới, điều này còn gây nguy hại cho nền kinh tế Ukraine, chuyên gia người Đức nghiên cứu lịch sử khu vực Đông Âu và Nga, Wilfried Jilge cho biết thêm: "Mức độ thiệt hại kinh tế phụ thuộc phần lớn vào diễn biến của cuộc chiến. Chúng tôi hiện đang gặp vấn đề là các thành phố cảng của Ukraine đều bị chiếm đóng hoặc bị bắn cháy, như Mikolayiv hay gần đây là Odessa. 60% xuất khẩu nông sản từ Ukraine được thực hiện bằng đường biển. Điều này đã tạo ra vấn đề rất lớn cho Ukraine ".

Nga và Ukraine là những nhà cung cấp lúa mì, ngô và dầu hướng dương chính cho Kenya và các nước châu Phi khác. Chiến tranh và các lệnh trừng phạt có thể dẫn đến tắc nghẽn nghiêm trọng. Và một tình huống xấu là sau những đợt hạn hán kéo dài sẽ không có đủ ngũ cốc  cung cấp cho thị trường.

Nhiều mùa mưa khiến các loại cây trồng chết rũ trên các cánh đồng ở Đông Phi. Và bây giờ tiếp theo là cuộc chiến ở Ukraine (nước xuất khẩu ngũ cốc chính) khiến chương trình Lương thực Thế giới (WFP) buộc phải lên tiếng cảnh báo rằng nhiều người sẽ cần viện trợ lương thực trong những tháng tới. 

Giám đốc khu vực Đông Phi của WFP, ông Michael Dunford, cho biết ba quốc gia hiện bị ảnh hưởng đặc biệt nghiêm trọng: Ethiopia, Kenya và Somalia. Nhưng Djibouti gần đây cũng đã ban bố tình trạng khẩn cấp. Tổng cộng dự là có khoảng 13 triệu người bị ảnh hưởng.

Nhà kinh tế Kenya Ken Gichinga giải thích rằng 80% lúa mì của Kenya được nhập khẩu. Nga và Ukraine là một trong những nhà cung cấp lương thực chính. Ngô, thành phần món ăn chính, đặc biệt là các gia đình nghèo ở Kenya cũng đến từ hai quốc gia này. Người dân đang phải chịu đựng sự tăng giá chóng mặt gần đây và lo sợ rằng họ sẽ sớm không còn đủ sức nuôi sống gia đình. Cuộc chiến Nga- Ukraine có thể làm sụp đổ hoàn toàn các chuỗi cung ứng.

Nhà kinh tế nông nghiệp Matin Qaim từ Đại học Bonn lo ngại, nếu một phần đáng kể trong số lượng xuất khẩu này bị mất đi do chiến tranh ở Ukraine và các hạn chế thương mại với Nga, thì điều này có thể gây ra hậu quả nghiêm trọng cho một số quốc gia.

"Trên hết đây là các quốc gia ở Bắc Phi và Trung Đông, những quốc gia phụ thuộc rất lớn vào xuất khẩu lương thực từ Nga và Ukraine. Và tất nhiên có những người nghèo hơn sống ở đó, và nếu họ không nhận được bất kỳ chuyến giao hàng nào hoặc nếu những chuyến giao hàng này bị hạn chế và trở nên đắt đỏ hơn nhiều so với bình thường, điều đó có nghĩa là số người dân chết đói sẽ nhiều hơn".

Theo Frick, các chương trình viện trợ của Chương trình Lương thực Thế giới (WFP) cũng bị ảnh hưởng bởi việc tăng giá. Ông nói: "Có thể mua ít thức ăn hơn với số tiền sẵn có. Chiến tranh đang khiến các chương trình viện trợ của chúng tôi trở nên đắt đỏ hơn. Chẳng hạn như ngay từ tháng 12 - tức là trước khi Nga mở chiến dịch quân sự ở Ukraine - WFP đã phải giảm một nửa khẩu phần lương thực ở Yemen". 

Frick nói tiếp: "Chúng tôi đang lấy từ những người đỡ đói hơn ngay bây giờ để cứu những người đang chết đói. Để trang trải nhu cầu ngày càng tăng, cần nhiều tiền hơn". 

WFP đã được vinh danh với Giải Nobel Hòa bình vào năm 2020 nhờ một loạt hỗ trợ người dân ở các nước khủng hoảng với viện trợ lương thực và giúp xây dựng hệ thống lương thực. Theo tổ chức LHQ, hiện có 811 triệu người trên thế giới không đủ ăn.

Vấn nạn khủng hoảng lương thực toàn cầu có thể phản ứng nhanh như thế nào với cuộc chiến ở Ukraine?

Theo chuyên gia Jilge, EU có thể hỗ trợ Ukraine bằng cách tạo điều kiện thuận lợi cho vận tải đường sắt, ví dụ như thông qua Romania đến các cảng Biển Đen ở đó. Ukraine cũng sẽ cần nguồn cung cấp nhiên liệu và phân bón. Tuy nhiên, điều quan trọng hàng đầu là đảm bảo khả năng tiếp cận biển - để ngăn chặn sự suy thoái đối với một quốc gia không giáp biển, bởi không chỉ nông nghiệp mà tất cả các lĩnh vực thuộc nền kinh tế Ukraine sẽ bị ảnh hưởng hàng loạt vì điều này.

Một câu hỏi được đặt ra lúc này là liệu đã đến lúc chúng ta cần đưa việc bảo vệ thiên nhiên và khí hậu lên hàng đầu trước khả năng (rất dễ xảy ra) sẽ không có nguồn xuất khẩu ngũ cốc, lương thực từ Nga và Ukraine cũng như ngăn chặn nạn đói không?

Ngoài việc cố gắng giữ cho các tuyến đường thương mại ra khỏi Nga được mở để vận chuyển lương thực bằng đường biển cung cấp cho thị trường thế giới, có lẽ chúng ta cũng cần giảm nhu cầu bằng cách hạn chế sử dụng cây trồng làm nhiên liệu sinh học và khí sinh học, mặc dù điều đó có thể thúc đẩy cuộc khủng hoảng năng lượng và nhiên liệu. 

"Một số hạt ngũ cốc và hạt có dầu cũng được sử dụng trong sản xuất nhiên liệu sinh học trên toàn thế giới. Đây một phần là ethanol sinh học, dầu diesel sinh học. Khí sinh học đóng một vai trò nào đó đối với chúng ta, nơi một lượng tương đối lớn phụ thuộc vào sản lượng ngô. Hiện tại khi bạn có thể sản xuất khí sinh học từ cặn bã và chất thải, đó là một ý kiến hay. Nhưng điều đó có nghĩa là sẽ cần có nhiều ngô hơn trong phạm vi năng lượng đó".

Cả hai biện pháp đều có thể làm dịu tình hình trên thị trường lương thực toàn cầu trong thời gian ngắn tạm thời. Nhưng theo Qaim, về tổng thể và lâu dài, chúng ta phải tăng năng suất càng nhiều trên một diện tích càng nhỏ càng tốt. Trong một nghiên cứu được công bố gần đây, Qaim đã ước tính  năng suất có thể tăng từ 7 đến 10% ở Châu Âu với sự trợ giúp của công nghệ gene và hơn thế nữa ở các khu vực khác trên thế giới. Ước tính này không liên quan gì đến cuộc khủng hoảng bắt nguồn từ chiến sự Nga- Ukraine, nhưng lại ảnh hưởng đến các lĩnh vực bảo tồn khí hậu và thiên nhiên. Tuy nhiên, Qaim lại không coi trọng việc mở rộng nông nghiệp hữu cơ.

"Chiến lược tăng tỷ trọng nông nghiệp hữu cơ lên 25% vào năm 2030, từ khoảng 8% hiện nay từ trang trại đến từng ngã ba của Châu Âu không phải là một ý tưởng hay, đặc biệt là trong bối cảnh chiến tranh Ukraine, bởi vì chúng ta biết rằng canh tác hữu cơ có năng suất thấp hơn và điều đó sẽ làm giảm số lượng hơn nữa và cũng sẽ không làm được gì cho môi trường, bởi vì giá tiếp tục tăng. Ở những nơi khác trên thế giới, rừng nhiệt đới bị chặt phá do thiếu số lượng và giá cao"- Friedhelm Taube, nhà khoa học nông nghiệp tại Đại học Kiel, cho biết thêm: "Sự thật vẫn vậy: Mất đa dạng sinh học và chúng tôi vừa nghe báo cáo về khí hậu hiện tại với một tuyên bố ít nhiều tàn khốc".

Cuối cùng, cuộc chiến Ukraine làm dấy lên một cuộc tranh luận cơ bản trong khoa học nông nghiệp: Chúng ta có thể hoặc phải sinh thái hóa nông nghiệp ở mức độ nào? Cuối cùng, đằng sau khủng hoảng địa chính trị là khủng hoảng đa dạng sinh học, khủng hoảng khí hậu, khủng hoảng nước và khủng hoảng đất. Không có côn trùng, không có đất màu mỡ, có khả năng phục hồi, ngay cả nông nghiệp thông thường cũng không còn hoạt động. Ví dụ, Taube lập luận rằng sự gia tăng năng suất đạt được thông qua chăn nuôi thông thường gần đây hoàn toàn không đạt được trên thực địa, đơn giản là vì chất lượng của các khu vực canh tác đã giảm sút. 

Do đó, Kieler ủng hộ cách tiếp cận dựa trên các hệ thống lai tạo để luân canh cây trồng nâng cao năng suất và kết hợp các phần của canh tác thông thường và hữu cơ một cách hợp lý. Đó sẽ là lựa chọn trung hạn, nhưng không ai biết cuộc chiến và hậu quả của nó sẽ kéo dài bao lâu. 

"Rõ ràng, cơ hội lớn để thay đổi là chúng ta giảm mức độ chăn nuôi. Nếu chúng ta thực hiện nhiều hơn một chế độ ăn dựa trên thực vật, giống như chúng ta đã làm cách đây 40 năm, trước khi mọi người nghĩ rằng họ phải ăn thịt hàng ngày, thì đó sẽ là đòn bẩy lớn hơn nhiều để cung cấp ngũ cốc cho xuất khẩu"

Nếu có thể cắt giảm 30% sản lượng thịt lợn ở Đức, một triệu ha đất canh tác sẽ được giải phóng, từ đó có thể trồng được 5 triệu tấn ngũ cốc, một nghiên cứu gần đây của Kiel cho thấy. 

Ở Hà Lan, những nỗ lực đã được thực hiện để đi theo con đường này. Với chương trình xuất cảnh và trợ cấp thôi việc, số lượng động vật sẽ giảm đi một phần ba trong vòng 13 năm.

Nạn đói toàn cầu có thể được hạn chế đến mức nào bất chấp cuộc chiến ở Ukraine cuối cùng cũng phụ thuộc vào các biện pháp được thực hiện ở phần còn lại của thế giới: Tập trung vào các loại thực phẩm thiết yếu quan trọng, hạn chế nhu cầu và lãng phí thực phẩm, cũng như thanh lý kho dự trữ ở Trung Quốc hoặc Ấn Độ... như là giải pháp tạm thời. Rốt cuộc, ngay cả trong thời kỳ chiến tranh, đói không phải là vấn đề thiếu calo. "Theo FAO: Nạn đói không còn chỉ là vấn đề về lượng calo toàn cầu, mà còn về vấn đề an ninh và nghèo đói ".