Hà Nội qua những tấm bản đồ từ đầu thế kỷ 20

Mặc dù có ngàn năm lịch sử, Hà Nội biết đến tấm bản đồ đầu tiên vẽ vào thời Lê Thánh Tông (thế kỷ 15). Tấm bản đồ thứ hai vào năm 1770 dưới sự bảo trợ của Chúa Trịnh. Giống như nhiều thành phố vùng Đông Nam Á khác, các đô thị Việt nam và Hà Nội không là ngoại lệ.

Từ xa xưa, cách thức thể hiện không gian dựa trên việc tái hiện những mô hình kiến trúc và đô thị in sâu trong trí nhớ cộng đồng. Không quan tâm đến tỷ lệ, đôi khi là những hình ảnh minh hoạ những quan niệm không gian theo thuyết "phong thuỷ". Kỹ thuật đồ hoạ trong việc lập bản đồ được du nhập từ phương Tây. Tấm bản đồ Hà Nội có ảnh hưởng theo kỹ thuật này xuất hiện sớm nhất vào cuối thế kỷ 19 .

Trong nửa đầu thế kỷ 20 (1900-1950), việc lập bản đồ rất phổ biến, nhưng nhiều tư liệu đã bị mất mát qua những biến cố. Không ít bản đồ bị tiêu huỷ, một số khác bị bán đi, nhiều phông tư liệu bị phân tán.

Đến giờ, đôi khi người ta tìm thấy những bó bản đồ thể hiện phần nào ký ức của thành phố tại những địa điểm không ngờ như trong của hàng sách cũ, băng đĩa ngoài vỉa hè hay trên tầng áp mái đầy bụi bẩn của một cơ quan nào đó.

Phó Chủ tịch Hội KTS Hà Nội Lê Văn Lân cho biết, đầu những năm 1960, toà nhà trụ sở Bộ Kiến trúc mới hoàn thành đưa vào sử dụng. Là một trong những KTS trẻ nên ông đựơc phân công sắp xếp tài liệu lưu trữ. Các cuộn bản vẽ cất trong ống bằng đồng, miệng đổ si, gắn sáp chống ẩm. Rất nhiều ống đồng đã được cất giữ qua 20 năm chiến tranh (1960-1980) trong hầm bê tông kiên cố trong khuôn viên Bộ Xây dựng.

Những năm cuối thậpkỷ 80, để mở rộng trụ sở, Bộ Xây dựng đã phá dỡ kho, hồ sơ được moi lên phơi chống ẩm la liệt sân cơ quan. Có những tập bản đồ Hà Nội vẽ bằng tay trên giấy can bằng mực đen, tô mầu nước, từng tập đóng bìa cac-ton gáy vải .Có anh KTS lúc ấy khéo nói thế nào mà chị lao công nhặt bán cho vài tập…

Thế rồi tư liệu còn mất, quý như vàng hay rẻ như giấy vụn cũng chẳng ai hay. Cái ống đồng đựng tài liệu năm nào không biết phiêu bạt tận đâu, không thấy ai nhắc đến. Đầu những năm 1990, tác giả bài viết này đưa các bạn sinh viên kiến trúc Hà Lan đến gặp KTS nọ tìm tư liệu nghiên cứu về phố cổ Hà Nội thì tận mắt thấy mấy tập bản vẽ độc nhất vô nhị ấy.

Sở Nhà đất Hà Nội cũng đã từng tiếp nhận từ Sở quản thư điền thổ (trước 1954) một kho bản đồ in trên giấy, kích thước 100x 110cm, tiêu đề Thành phố Hà nội do Sở Địa chính, lập năm 1933-1936, cập nhật đến 1956-1965. Khu vưc nội thành chia thành 14 khu, có 410 tờ, tỷ lệ 1/200 . Phần ngoại thành theo địa danh 54 làng có 529 tờ, tỷ lệ 1/500 đến 1/1000. Bản vẽ thể hiện chi tiết đến hàng trăm nghìn thửa đất. Thông tin rất tin cậy, liên quan đến tài sản nên có truyền thống "giấu diếm dai dẳng'. Thông tin bí mật ấy có khả năng biến thành vàng, do vậy lại càng trở nên huyền bí.

Năm 1980-1990, một kỹ sư tham gia dự án hạ tầng đô thị Hà Nội do nước ngoài giúp viện trợ. Anh đã tìm ra bó bản đồ cũ nát vẽ hệ thống kỹ thuật hạ tầng thành phố của cơ quan được tiếp quản từ 1954, vứt lăn lóc trên nóc tủ. Với vốn tư liệu đó, chàng kỹ sư đã hợp tác rất hiệu quả với chuyên gia nước ngoài. Anh được chuyên gia mời ra nước ngoài nhiều lần - cơ hội vàng để đổi đời. Thế rồi anh tiến bộ rất nhanh, trở thành lãnh đạo.

Đối với công việc nghiên cứu quy hoạch đô thị, bản đồ hay nói rộng hơn những tư liệu bằng hình ảnh thực sự là một nguồn tư liệu quan trọng giúp nghiên cứu lịch sử của thành phố trong thời gian dài.

Phân tích bản đồ là một trong những cách tiếp cận mang tính phương pháp luận được các nhà nghiên cứu đô thị quan tâm hàng đầu. Rất tiếc, tại Hà Nội, trong nửa thế kỷ qua, việc tiếp cận những tư liệu này thật khó khăn trong khi bản thân nó bị phân tán, lãng phí một cách kỳ quặc. Khi thực hiện sơ đồ quy hoạch các quận nội thành Hà Nội (năm 1996-2000), hầu hết các KTS không biết đến nguồn tư liệu có nội dung tương tự đã từng được nghiên cứu, công bố gần… 60 năm trước. Sau này, khi xem những sơ đồ quy hoạch Hà Nội trong hồ sơ lưu trữ, nhiều KTS vẫn rất ngưỡng mộ và không giấu được sự ái ngại vì đã làm ra sản phẩm kém hơn rất nhiều về chất lượng kỹ thuật lẫn nghệ thuật.