Kể chuyện làng: Nghi thức "khóc trâu" của người Cơ Tu

Đặc biệt là trong lễ đâm trâu có nghi thức khóc trâu (nơơi).

Con trâu trong đời sống của người Cơ Tu

Đến các bản làng của người Cơ Tu trên dãy Trường Sơn, từ vùng cao (Cơ Tu Dal) cho đến vùng thấp (Cơ Tu Phương), du khách sẽ thấy hầu như những ngôi nhà Gươl nào cũng có bản khắc gỗ con trâu hay tượng gỗ đầu trâu ở bậc cửa bước lên để vào nhà. Hình ảnh đầu trâu được khắc mặt chính diện, cặp sừng cong nổi hai bên, đầu hơi cúi xuống và đôi mắt bên cạnh 2 tai quặp xuống.

Người Cơ Tu gọi con trâu là T'trí. Ngày trước, con trâu được người Cơ Tu xem như của cải quý giá mà nhà gái thách cưới trong lễ hỏi, cưới, tương tự như đồ sính lễ nhà trai tặng cho nhà gái gồm mã não, chiêng, ché. Người dân cũng thường trao đổi, mua bán cái này với cái kia với đơn vị giá là trâu: 1 trâu, 2 trâu. Khi ai đó vi phạm luật tục của làng cũng bị phạt vạ 1 trâu, 2 trâu…

Già làng Y Kông (93 tuổi, trú thôn Tống Coói, xã Ba, huyện Đông Giang, tỉnh  Quảng Nam) kể với chúng tôi về nét văn hóa truyền thống đặc sắc của dân tộc Cơ Tu mình, đó là lễ "khóc trâu": Theo đó, ngày trước, mỗi mùa lúa mới, dân làng thường tổ chức lễ lớn. Nhà nào cũng chuẩn bị sẵn một vài món ngon trong nhà. Sau lễ đâm trâu, họ đưa hết đến nhà Gươl góp chung, tổ chức ăn uống linh đình trong suốt một tuần và trong nghi thức đâm trâu cũng có nhiều luật tục phức tạp.

Theo đó, dù nghèo đói đến mấy, cứ vào khoảng tháng Giêng, dân làng gom góp tiền của cử người vượt núi xuống đồng bằng mua trâu. Dân làng chuẩn bị những trang phục mới nhất và đẹp nhất như chiếc khố (Cha lon), áo cộc tay (A đoót), tấm choàng (Aduông), áo dài (Cơđơ-ớch)... để mặc trong lễ hội đâm trâu.

Già làng Lê Quang Việt (85 tuổi, trú tại thôn Phú Son, xã Ba, huyện Đông  Giang, tỉnh Quảng Nam)  cho hay, người Cơ Tu có phong tục tập quán đâm trâu trong các lễ hội được mùa (Bhuối Aví), lễ hội mừng lúa mới (Cha ha roo Tơmêê), lễ hội nhà Gươl (Langtơrí). Chiều tối của đêm trước ngày đâm trâu, ông già làng có uy tín trong làng tổ chức cúng trâu tại sân Gươl. Người Cơ Tu gọi là dục t'trí. Cúng dục t'trí phải có đầu heo, gà luộc và chai rượu  cúng tại xnur và khấn với Yàng rằng mọi việc chuẩn bị xong xuôi, ngày mai xin Yàng cho dân làng đâm trâu.

Nghi thức khóc trâu

Ngày mai đâm trâu, đêm trước, cả làng tập trung múa hát vui vẻ đến khuya thì mọi người ra về, chỉ còn các cụ già thức đến sáng để tế, khóc trâu (nơơi). Mở đầu "văn tế", các già làng thường "khóc": "Trâu ơi, giời trâu đã buộc vào neo, biết gỡ vào đâu"… Nội dung khóc tế trâu thường nói lên tình cảm, thương tiếc con trâu đã suốt đời gắn bó, phục vụ con người, nay lại làm vật hiến sinh cúng Yàng.

Chúng tôi có dịp gặp cụ bà Trương Thị Sơi, năm nay gần 85 tuổi, trú thôn Giàn Bí (xã Hòa Bắc, huyện  Hoà Vang, TP. Đà Nẵng)  là  một "nghệ nhân hát khóc trâu" có chất giọng truyền cảm tại địa phương cho hay, với lời hát than vãn thắm thiết trong nghi thức khóc trâu, nhiều con trâu có thể hiểu và nghe tiếng khóc nên trâu thường chảy nước mắt theo. Giữa đêm khuya trong cái tĩnh lặng, tịch mịch của rừng núi bao la với ít ngọn lửa le lói cháy giữa sân Gươl. Khoảng 5 – 6 người ngồi vừa tế, vừa đánh trống ngắt nhịp kèm theo lời ai oán, não nề, không gian lúc này rất là thiêng liêng, u tịch.  Hát trong nghi thức tế trâu rất đặc sắc trong văn hoá của người Cơ Tu…".

"Nghi thức khóc trâu bắt đầu do một người già có vai vế trong làng, có năng khiếu về nói lý, hát lý đại diện cho dân làng ra đứng gần bên con trâu mà than khóc trâu với âm điệu rất tha thiết như: "Trâu ơi, trâu đừng trách dân làng, đây là nghi lễ truyền thống bao đời của dân làng hằng năm hiến tế trâu cho trời, đất, tổ tiên để cầu cho dân làng được bình an, không bị dịch bệnh, thú dữ, hoa màu tươi tốt, mọi người khoẻ mạnh. Cầu cho linh hồn trâu về cõi trời được an lành..." – Già làng Lê Quang Việt tâm sự.

Múa Tung tung- Da dá

Sau nghi thức "khóc trâu" tốp đàn ông, thanh niên, phụ nữ Cơ Tu mang trống chiêng, gươm, giáo... nhảy múa vòng quanh trụ Gươl với vũ điệu múa Tung tung - Za zá. Cánh đàn ông thì điệu múa gươm rất oai hùng, phụ nữ thì múa rất uyển chuyển. 

Sau cuộc nhảy múa này họ bắt đầu đâm trâu. Đầu tiên là già làng đâm vài nhát và đưa cây mác (dụ) cho tốp thanh niên khỏe mạnh. Chàng trai nào chỉ đâm một nhát mà trâu ngã thì được mọi người tán thưởng, hoặc đâm trâu không ngã thì bị mọi người chê bai.

Khi trâu ngã xuống, máu từ tim phun ra, ướt cả một vùng dưới gốc trụ Gươl, có một số người dùng các que cây nhúng máu này và "bôi" lên trụ Gươl. Tập tục này gọi là "Sôt ham ca piu gương", với ý nghĩa để cho những người khuất mặt, khuất mày hiện ở trên các ngọn cây cao, không được phép của "thần hoàng" vào dự nên họ hưởng "món máu" trâu đó. Ngoài ra, khi trâu đã chết, người Cơ Tu mang heo, gà, những tấm tút đẹp "tặng" cho trâu về chín suối để dùng.

Cuối cùng họ cắt đầu trâu cùng với một hũ rượu cần đặt sát trụ Gươl để cúng trời, đất, tổ tiên, ông bà hưởng, còn thân trâu thì mổ thịt chia đều cho từng hộ dân làng. Buổi chiều, cái đầu trâu ấy sau khi già làng khấn vái xong lễ, họ mang đi làm sạch, nấu rục cho những người có công trong việc tổ chức lễ hội ăn uống ngày hôm sau.

Ngày nay đã bãi bỏ tục đâm trâu

Ngày nay, người Cơ Tu hưởng ứng đời sống văn hóa, văn minh và người dân chấp hành không vào rừng săn bắt thú rừng nữa nên tục đâm trâu cũng thưa thớt dần và từ năm 2016, tục đâm trâu đã bãi bỏ dần trên vùng cao của Quảng Nam và vùng thấp của 2 xã Hòa Phú và Hòa Bắc (huyện Hòa Vang, TP. Đà Nẵng.

Hiện nay, khi tiến hành lễ hội, cũng có con trâu thật để dắt đi vòng treo trụ Gươl chôn giữa sân (có nơi có thể thế bằng con trâu gỗ). Sau khi xong phần cũng tế, trâu được dắt về sau nhà Gươl để xẻ thịt cúng Yàng và cung cấp thức ăn cho người tham dự.

Việc giữ lại truyền thống như hát khóc trâu trong cộng đồng người Cơ Tu, ngay cả khi nghi thức đâm trâu đã được bãi bỏ, là một cách quan trọng để duy trì và bảo tồn giá trị tinh thần và văn hóa. Những người già thường là những người giữ gìn và truyền đạt truyền thống này cho thế hệ trẻ, giúp tạo ra một liên kết giữa quá khứ và hiện tại. Việc duy trì các yếu tố như hát lý, những lời than vãn, giọng hát cảm xúc vẫn giữ được ý nghĩa sâu sắc trong đời sống văn hóa của cộng đồng người Cơ Tu.