Người Mày dưới chân núi Găng Màn hùng vĩ

Người Mày ở Minh Hóa, Quảng Bình, có cố kết cộng đồng đặc sắc. Sang thế kỷ 21, họ vẫn chưa chạm đến con đường tư hữu cá nhân một cách nhuần nhuyễn như người Khùa ở lưng chừng núi, hay người Sách phía dưới núi, hoặc người Kinh ở hạ nguồn. Họ vẫn giữ gìn bản sắc chia sẻ thức ăn vào mùa săn bắn và cho nhau lương thực một cách vui vẻ.
Cứ vào tháng bảy mùa mưa rừng, người đàn ông Mày chuẩn bị ná, tên độc từ một loại cây họ sung mọc bên suối có nhựa mũ cực độc. Vào lễ săn, già làng cúng mở cửa bản, hòn đá thiêng của bản đặt bên gốc cây khô, quanh bản có một cửa ra được gọi là cửa lên trời, những cây lồ ô được rút ra, mỗi thợ săn được mời bước qua đó, và dùng máu con gà sống bôi lên trán, chỉ dấu về sự hùng mạnh và điêu luyện được già làng ban cho con trai người Mày.

Những chuyến đi săn của người Mày thường kéo dài từ một tuần đến cả tháng, lương thực họ bới đi chỉ là mấy bắp ngô và ít sắn trên rẫy, không mang theo gạo bởi phải nhường gạo cho trẻ em và phụ nữ, người già trong bản. Già Hồ Xếp nói: "Không bới gạo đi cũng là chứng tỏ bản lĩnh của con trai Mày dẻo dai như cây rừng, tồn tại khỏe hơn anh em khác như Khùa, Sách, Mã Liềng trong rừng rú khắc nghiệt".

Họ đi vào rừng và phân công tốp săn một cách thông minh, nếu dùng bẫy họ đi theo dấu vết của thú rừng, phát hiện đường đi, họ sẽ làm một cái bẫy cạnh nơi có nước, thú đến đó sẽ mắc bẫy. Nếu là săn bằng ná và tên độc, có người tiền trạm, phát hiện có thú, một tiếng huýt như tiếng chim ưng được phát ra, cả nhóm bủa thành hình vòng cung và xả tên vào con thú. Chưa bao giờ người Mày đi săn trở về tay không.

Một con lợn rừng, con nai, hay con mang hoặc bất cứ loài thú nào to lớn bị bắt được, bản của người Mày có bao nhiêu thành viên đều được chia hết. Người đầu tiên phát hiện chỉ nhiều nhất là được phát thêm cái đầu, ngoài chỗ thịt như mọi người. Cái đầu của con vật săn được là biểu tượng của thợ săn thiện nghệ.

Một ngày quần rừng khu vực săn bắn khi trời mưa, những động loạn khiến mọi con vật lẩn trốn. Gần như phải tay không ra về, nhưng cuối cùng, Hồ Khiên, một người dân bản cũng bắt được một con rắn to và một con thỏ rừng. Khiên đưa "chiến lợi phẩm" đến nhà cụ Hồ Xếp, để vị già làng phân chia. Số thịt không nhiều, già Hồ Xếp nói chỉ phân cho một số nhà khó khăn và gia đình Hồ Khiên.

Thật ra nói người Mày không tư hữu cũng là chưa lột tả hết cuộc sống hiện thực của họ. Họ đã bắt đầu sở hữu cá thể gia đình với các vật dụng nhỏ nhất và đơn sơ nhất. Hiện tại, người Mày không ý thức về tư hữu, họ sống quần tụ và đoàn kết, thông minh trong cách ở, cách săn bắn, cách ứng xử với núi rừng.

Làm ít lúa rẫy, sắn ngô, họ thu hoạch rồi bỏ vào cái lán trên nương, ở đó dòng họ, anh em đều được phép đưa về ăn. Ai đói đều có quyền nói với trưởng tộc hoặc già làng, rồi xin chủ nhân được ra lán lấy ít lương thực.

Anh em Mày chia nhau miếng ăn như chia nhau những câu chuyện kể về nguồn gốc người Mày hùng mạnh qua các đêm lửa bập bùng cuối năm do già làng dẫn dắt. Cụ Hồ Xếp, người già làng thông thái nói: "Cái người Mày nhà này có mà người Mày nhà khác không có thì phải cho nhau, vì có khi mình không có, người khác cho. Người Mày mỗi bản vài nóc nhà, không cưu mang nhau để sống bền với rừng thì thua con thú, con chim. Chúng sống còn có bầy, có đàn, huống chi người Mày bắt được con thú, con chim, phải hơn chúng chứ".

Với họ, nhà cửa là cái bình thường, cho nên nó xơ xác tiêu điều. Chỉ đến khi bộ đội biên phòng giúp dựng nhà mới, họ mới nghe kể về sự trọng đại của việc làm nhà trong đời người và bắt đầu gieo vào ý thức việc sở hữu căn nhà quan trọng như lễ trưởng thành. Người Mày chưa có chăn nuôi lớn cho gia đình, cá nhân. Họ chỉ dừng lại ở nuôi vỗ gà và lợn, chó, heo chứ chưa nuôi bất cứ con gì.

Với người Mày, mỗi lần bản có khách, không phải chỉ một mình chủ nhà tiếp đãi mà lần lượt các nhà khác trong bản đều khoản đãi khách bằng những bữa cơm lúa nương và canh măng tươi với lá cọ rừng rất ngon.

Bữa cơm đạm bạc của dân bản Mày thết đãi cho thấy tiềm lực ngôi nhà của họ và cũng bộc toát lên tâm hồn của họ, có cái gì cũng đưa ra mời khách. Bữa cơm tối của cảnh núi rừng u tịch, bên ngọn đèn tạo ra từ loại dầu của cây cu lết trên rừng, giữa bản có nhà bắt được mớ cá khe cũng đưa đến chung vui đãi khách, rồi hỏi han bao chuyện cuộc sống miền xuôi, miền ngược.

Người Mày đang tồn lưu những gì thuộc về công sản nguyên thủy nên mọi thứ thuộc về mưu sống họ đều chia sẽ, kể cả với khách phương xa. Ngày nay, buôn bán đã tràn đến bản làng người Mày bằng chiếc xe máy của đội quân buôn chuyến, người Mày đã có thể ăn được con cá trích, cá nục từ dưới biển đưa lên. Nhưng họ chỉ dừng lại ở vật ngang đổi các đặc sản rừng, chưa thể có kỹ năng ngã giá.

Một số người Mày đổi sản vật cho các lái buôn chuyến thành tiền, có người vẫn không biết phân biệt giá cá nục thế nào, cá trích ra sao. Nhiều người dân bản đều vậy, bởi mãnh lực núi rừng kéo họ lại với quá khứ nhiều hơn, những va chạm và tiếp xúc với văn minh quá ít nên chưa thể bào mòn ý thức xưa cũ.

Người phụ nữ Mày vào rừng vẫn nhanh nhẹn với tài hái lượm, đàn ông Mày vẫn dẻo dai với săn bắn, ý thức công sản của ngày nguyên thủy vẫn đeo bám tâm trí họ.