Người ta là “hoa của đất”

Cây cối là sự sống

Sừng sững đứng trước biển Đông quanh năm sóng vỗ, đất nước ta Hình khe thế núi gần xa/Dứt thôi lại nối, thấp đà lại cao (Chinh phụ ngâm) đang phải gánh chịu những cơn thịnh nộ của thiên nhiên nhằm trả thù những hành vi dại dột của con người triền miên phá hủy môi trường sống của chính mình. Hiểm họa của biến đổi khí hậu và nước biển dâng đang trực tiếp tác động đến cuộc sống thường nhật của mỗi một chúng ta.

Vì thế mà ở phương Tây, người ta khuyến cáo: “Một việc là tốt, là thiện, nếu có khuynh hướng bảo tồn sự toàn vẹn, sự vững chắc và vẻ đẹp của cộng đồng sinh thái. Một việc là xấu, là ác, nếu trái lại!”. (Aldo Leopold). Quyết liệt hơn nữa, triết lý về chủ thể phải nhường chỗ cho triết lý về sự sống: Trước con người, phải đặt sự sống.

Và thiên nhiên chính là sự sống: “Cây cối, đó là sự sống, phải tôn trọng sự sống” (Lévi Strauss). Nhưng, nếu phương Tây phải tốn 20 thế kỷ để bắt đầu nhìn thấy và quyết liệt cảnh báo thì ở phương Đông, vấn đề ấy đã được đặt ra từ rất lâu. Tương thân, tương ái, tương kính với thiên nhiên là ứng xử quen thuộc của phương Đông. Quan điểm ấy đã xuyên suốt trong triết lý Phật: Cây cỏ, đất đá, đồi núi, tất cả yếu tố của vũ trụ đều có Phật tính.

Văn hóa dân gian Việt Nam biểu đạt triết lý ấy thật dung dị: Người ta là hoa của đất. Thú vị hơn nếu nhớ đến luận điểm tuyệt vời của của K.Max: Sinh hoạt vật chất và tinh thần của con người quan hệ khăng khít với tự nhiên, điều đó chẳng qua chỉ có ý nghĩa là tự nhiên liên hệ khăng khít với bản thân tự nhiên, vì con người là một bộ phận của tự nhiên, sẽ ngộ ra được câu tục ngữ trên biểu đạt rất sống động luận điểm ấy bằng một hình tượng thật độc đáo mà lại hết sức cô đọng. Càng nghĩ, càng thấu chiều sâu của nó.

Triết lý chữ “Hòa”

Cần phải nói đến một triết lý tiềm ẩn trong tâm thức Việt đó là chữ “Hòa”. “Hoà” trong mối quan hệ giữa người với người, giữa người với thiên nhiên, hoà trong chính mình. Đây là một đặc trưng của tính cách phương Đông trong lối sống và văn hoá VN. Triết lý ấy biểu hiện một nếp tư duy thiên về tổng hợp, kết hợp hơn là phân tích chia cắt, thiên về liên tục hơn là gián đoạn, thiên về tinh thần hơn là vật chất.

Nhưng thôi, những thuyết lý tràng giang đại hải không thể thay thế được cho những cảm nhận từ lời mẹ dạy cho con, bà truyền cho cháu qua lời ru, qua cách ứng xử giữa cuộc đời, với cuộc đời. Sự cảm nhận ấy đã truyền đạt một cách dung dị cái hồn dân tộc trong cuộc sống, trong không khí để thở, trong gầu nước giếng mát để uống, trong mùi thơm của bát cơm gạo mới, vị ngọt của trái chín cây, mùi hương của hoa trong đêm…

Đời này qua đời khác đã kết nối những cảm nhận ấy lại như một thứ “gien” di truyền, chìm sâu trong tâm thức của con người vốn đã sinh ra, hít thở khí trời, uống dòng nước mát, ăn bát cơm thơm trên đồng đất quê hương.

Trân trọng giữ gìn, chăm chút cảnh sắc thiên nhiên quanh ta, một gốc cây, một ngọn cỏ, một nhành hoa, một ngọn lá… là cả một ứng xử văn hoá. Ứng xử ấy cần trở thành một thói quen, một tập quán để định hình một lối sống, một cách sống. Trong cái xô bồ của cuộc sống hiện tại, phải thấy cho ra cái chữ “Hòa” ấy trong cội nguồn văn hóa VN. Thấy ra để làm gì? Để tự hào về ông cha mình, tự hào về dân tộc mình, đồng thời cũng thấy ra được những khiếm khuyết mà càng thêm day dứt vì chúng ta đã không thực hiện tốt lời răn dạy của ông cha.

Quá trình đô thị hóa một cách xô bồ, thiếu sự thận trọng cần thiết, rồi chuyện “công nghiệp hóa” tràn lan chưa có sự nghiêm cẩn và thật sự khoa học trong tính toán, lại “hiện đại hóa” nóng vội, bộc lộ sự thiếu hiểu biết, đã vô tình biến đất nước mình thành bãi thải công nghiệp, thành phòng thí nghiệm cho những “dự án” hàm hồ mà cái giá phải trả là rất đắt.

Để rồi dòng người từ nông thôn hối hả chuyển vào đô thị, gây nên sự quá tải ngày càng trầm trọng về cơ sở hạ tầng, về chất lượng văn hóa của cuộc sống. Xót xa nhất là dần dà nông thôn trở thành nơi không ai muốn ở, nông nghiệp đang là ngành ít ai muốn đầu tư, nền văn hóa làng, cội nguồn của bản sắc văn hóa Việt Nam đang bị mai một, những giá trị truyền thống bị phôi pha, các thế hệ tương lai sẽ bỏ rơi nông thôn.

Ấy vậy mà, trong sự quá tải và đầy ô nhiễm của cuộc sống đô thị, người ta ngày càng nhận ra rằng một xã hội hiện đại theo đúng nghĩa thì nông thôn chính là một dạng tổ chức và vận hành cuộc sống nhiều ưu việt, là một địa bàn có thế mạnh để giữ gìn và tô điểm cho môi trường sinh thái của loài người, đây chính là “lá phổi và trái tim” của sự sống trên Trái đất.

Vì thế, nông thôn là một không gian mà con người được sống gắn bó và hài hòa với thiên nhiên, với cây cỏ, chim muông, sông suối, núi đồi với rừng cây thoáng đãng, thoát khỏi sự ngột ngạt của những khối bê tông sắt thép, những ngôi nhà chọc trời chen lấn nhau. Trên thế giới chúng ta đang sống, đã có những nước, những vùng lãnh thổ có những nơi như vậy, cuộc sống đó là hiện thực chứ không phải là những mơ ước hão huyền!

Người là hoa của đất

Biết như vậy để chúng ta nghiêm khắc nhìn lại mình, tự vượt lên chính mình để tổ chức lại cuộc sống đang có quá nhiều điều bức xúc. Ai phải vượt lên? Những người nhận lĩnh trọng trách trước dân? Đương nhiên.

Nhưng quyết định hơn, chính là cuộc vận động tự thân của khối quần chúng nhân dân đông đảo, trong đó có nông dân, người đã từng gánh trên vai mình gánh nặng nhất của đất nước.

Chính sức vận động tự thân ấy sẽ tạo nên những “hợp trội”, đẩy tới những bứt phá như lịch sử đã từng chứng kiến: Lịch sử cổ xưa và hiện đại cho thấy khả năng kỳ lạ của đất nước này trong việc tìm ra những giải pháp độc đáo cho những vấn đề gặp phải... Đó là nhận xét của học giả Eduard De Penguilly về ta.

Từ trong “lịch sử cổ xưa” ấy, với một nền tảng văn hiến được xây cất trên một triết lý người ta là hoa của đất, nếu biết định hình một chiến lược phát triển đất nước lấy con người làm trung tâm, coi con người vừa là mục tiêu, vừa là động lực của phát triển, thì sẽ tìm ra được “những giải pháp độc đáo cho những vấn đề gặp phải”. Mà nói đến con người tức là nói đến văn hóa. Một truyền thống văn hóa đề cao con người, gắn bó con người với thiên nhiên chứ không hủy hoại nó.

Càng ngẫm nghĩ, càng thấy văn hóa chính là chìa khóa mở ra cánh cửa của những giải pháp về kinh tế, về xã hội trong sự phát triển của đất nước, trong đó người ta là hoa của đất.

(Ảnh minh họa trong bài của Xuân Trường)

GS Tương Lai